Sagnaarfur Biblíunnar – Móse og boðorðin 10 Sigurvin Lárus Jónsson skrifar 27. febrúar 2025 10:01 Fáar frásagnir Biblíunnar eru þekktari og umdeildari en sagan af Móse og boðorðunum 10. Í 2. Mósebók er för þeirra sem flúðu undan þrælahaldi í Egyptalandi lýst sem eyðimerkurgöngu er varði í 40 ár. Við upphaf þeirrar göngu, þegar mannfjöldinn gekk inn í Sínaíeyðimörkina, setti hópurinn upp búðir sínar „gegnt fjallinu [Sínaí] en Móse gekk upp til Guðs“, þar sem honum voru gefin boðorðin. Guð talaði orð sín ofan af fjallinu, og það „urðu þrumur og eldingar. Þykkur skýsorti var yfir fjallinu og mjög öflugur hornablástur heyrðist.“ „Þegar Drottinn hafði talað við Móse, á Sínaífjalli fékk hann honum báðar sáttmálstöflurnar, steintöflur, skráðar með fingri Guðs.“ Sagan er myndræn og hefur verið innblástur listaverka og kvikmynda í gegnum aldirnar, frá Rembrandt og Michelangelo til túlkunar Charlton Heston í kvikmynd DeMille. Boðorðin 10 eiga sér merkilega viðtökusögu og hluti þeirrar sögu snýst um röðun og inntak boðorðanna. Með nokkurri einföldun má segja að tvær meginhefðir séu um röðun þeirra, sú fyrri telur myndbannið svokallaða sem sér boðorð, en það gera gyðingar sjálfir og kirkjudeildir á borð við rétttrúnaðarkirkjur og kalvínista, og hin er að skipta boðinu um að girnast ekki í tvennt, en það gerir kaþólska kirkjan, sem og okkar lúterska hefð. Munur þessi byggir á ólíkri framsetningu boðorðanna í Mósebókum. Boðorðin hafa verið umdeild í gegnum mannkynssöguna og á 20. öldinni snérust deilur annarsvegar um trúarlegt inntak þeirra og hinsvegar um gyðinglegan uppruna. Í Sovétríkjunum var guðleysi upphafið sem eina leiðin til siðferðisþroska og trúarlegum kennisetningum hafnað, en þrátt fyrir það nutu bBooðorðin 10 töluverðrar virðingar. Hitler taldi boðorðin úrkynjun („eine Perversion unserer gesundesten Instinkte“) og líkti þeim við svipu þrælahaldarans. Í Bandaríkjunum voru tugþúsundir minnisvarða reistir með Boðorðunum í skólum og við opinberar byggingar og þessir minnisvarðar hafa orðið vígvöllur í menningardeiglunni vestanhafs. Boðorðin sem Móse tók við á fjallinu eru ekki eiginleg lög, heldur sáttmáli á milli Guðs og þeirra sem vilja fylgja honum. Fyrstu boðorðin eru trúarlegs eðlis, þau lýsa þeim Guði sem „leiddi þig út af Egyptalandi, út úr þrælahúsinu“, Guði sem á frumkvæði að samfélagi og sáttmála við okkur. Einum Guði, sem ekki er hægt að smætta í skurðgoð, ekki skal tala um af hégóma og taka skal frá tíma til að rækta samfélag við. Eingyðistrúarbrögðin þrjú byggja öll á þessari kröfu um trúfesti og það er hin trúarlega tryggðarkrafa, sem hefur staðið í valdshöfum frá fornöld til okkar daga. Í Rómaveldi neituðu t.d. kristnir menn að viðurkenna keisarann sem Guð og uppskáru ofsóknir fyrir vikið, og kirkjufeður beittu þá fyrsta boðorðinu fyrir sig, Guð einn skyldi dýrka. Í sögu trúarstofnana hafa leiðtogar ekki síður tekið sér vald sem gengur gegn fyrsta boðorðinu, guðræði klerkastéttar er hjáguðadýrkun til jafns við valdatilkall einræðisherra, en áminning fyrstu boðorðanna er um að guðlegt vald skuli aldrei vera gefið veraldlegum valdshöfum. Boðorðin sem fylgja fjalla síðan um samfélag manna, hið fjórða um samhengi kynslóðanna og fimmta til áttunda um samskipti manna á milli. Fjórða boðorðið sker sig úr að því leiti að vera það eina sem fylgir fyrirheiti. Það hljómar: „Heiðra föður þinn og móður svo að þú verðir langlífur í landinu“. Fjölmargar rannsóknir hafa staðfest mikilvægi farsælla fjölskyldutengsla fyrir velferð einstaklinga og samfélaga. Siðfræðingar hafa verið uppteknir af því hvort fimmta til áttunda boðorðin séu algild og sett upp siðklemmur því til prófunar. Þekkt dæmi er bannið við lygi, þar sem Kant taldi það ófrávíkjanlega kröfu, meira að segja þegar morðingjar knýja dyra, en John Stuart Mill setti nyt ofar siðaboðum og Nietzsche sagði lygina megi nota sér til framdráttar. Mikilvægari en siðfræði og ímyndaðar siðklemmur eru þó inntak orðanna og í því ljósi hafa boðorðin aldrei verið brýnni. Enn er mannkynið að fórna mannslífum, jafnvel lífum barna og kvenna, í þágu eiginhagsmuna, „þú skalt ekki morð fremja“, og sannleikurinn er alltaf fyrsta fórnarlamb stríðsátaka – það þarf „ljúgvitni gegn náunga þínum“ til að réttlæta það að fórna þurfi mannslífum. Þú skalt ekki stela segir sig sjálft, en arðrán er undanfari átaka, og þar hafa Vesturlönd ekki síður svarta samvisku en aðrar þjóðir í samtímanum. Loks eru sárustu málin sem meðferðaraðilar fá á borð til sín, þau þegar hjón hafa virt að vettugi boðorðið „þú skalt ekki drýgja hór“. Líkt og fyrstu boðorðin eru áttaviti fyrir mannkynið um að taka sér ekki guðlegt vald yfir öðrum, lýkur boðorðunum á uppsprettu alls þess illa sem á undan er lýst. Girnd og öfund eru ljótustu tilfinningar sem búa innra með fullorðnu fólki og þó mantra níunda áratugarins hafi verið „græðgi er góð“, þá er það græðgi sem valdið hefur öllum stríðsátökum mannkyns, sem og þeim vistkerfisvanda sem við stöndum frammi fyrir. „Þú skalt ekki girnast“ þýðir að við lifum í sátt – sátt við Guð, sátt við okkur sjálf og hvar við erum stödd í lífinu hverju sinni, og sátt við það samferðafólk sem við ferðumst með í gegnum lífið. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Sigurvin Lárus Jónsson Trúmál Mest lesið Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard Skoðun Skoðun Skoðun Börn eiga ekki heima í fangelsi Tótla I. Sæmundsdóttir skrifar Skoðun Aðförin að einkabílnum eða bara meira frelsi? Kristín Hrefna Halldórsdóttir skrifar Skoðun Kvöld sem er ekki bara fyrir börnin Alicja Lei skrifar Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar Skoðun Málið er dautt (A Modest Proposal) skrifar Skoðun Femínísk utanríkisstefna: aukin samstaða og aðgerðir Guillaume Bazard skrifar Skoðun Hagsmunir flugrekstrar á Íslandi eru miklir Jóhannes Bjarni Guðmundsson skrifar Skoðun Þjónn, það er bakslag í beinasoðinu mínu Hlédís Maren Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar Skoðun Kvennabarátta á tímum bakslags Tatjana Latinovic skrifar Skoðun Líttupp - ertu að missa af einhverju? Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Betri hellir, stærri kylfur? Ingvar Þóroddsson skrifar Skoðun Er loftslagskvíðinn horfinn? Sonja Huld Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Okur fákeppni og ofurvextir halda uppi verðbólgu Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Óverjandi framkoma við fyrirtæki Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Þegar vitleysan í dómsal slær allt út Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Ástarsvik ein tegund ofbeldis gegn eldra fólki Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Lítil bleik slaufa kemur miklu til leiðar Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Fræ menntunar – frá Froebel til Jung Kristín Magdalena Ágústsdóttir skrifar Skoðun 1500 vanvirk ungmenni í Reykjavík Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar Skoðun Að hafa trú á samfélaginu Hjálmar Bogi Hafliðason skrifar Skoðun Sköpum samfélag fyrir börn Gunnar Salvarsson skrifar Skoðun Skrift er málið Guðbjörg Rut Þórisdóttir skrifar Skoðun Viltu hafa jákvæð áhrif þegar þú ferðast? Ásdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Tvær leiðir færar til þess að skóli fyrir alla geti virkað Íris Björk Eysteinsdóttir skrifar Skoðun Örorkubyrði og örorkuframlag lífeyrissjóða Björgvin Jón Bjarnason skrifar Sjá meira
Fáar frásagnir Biblíunnar eru þekktari og umdeildari en sagan af Móse og boðorðunum 10. Í 2. Mósebók er för þeirra sem flúðu undan þrælahaldi í Egyptalandi lýst sem eyðimerkurgöngu er varði í 40 ár. Við upphaf þeirrar göngu, þegar mannfjöldinn gekk inn í Sínaíeyðimörkina, setti hópurinn upp búðir sínar „gegnt fjallinu [Sínaí] en Móse gekk upp til Guðs“, þar sem honum voru gefin boðorðin. Guð talaði orð sín ofan af fjallinu, og það „urðu þrumur og eldingar. Þykkur skýsorti var yfir fjallinu og mjög öflugur hornablástur heyrðist.“ „Þegar Drottinn hafði talað við Móse, á Sínaífjalli fékk hann honum báðar sáttmálstöflurnar, steintöflur, skráðar með fingri Guðs.“ Sagan er myndræn og hefur verið innblástur listaverka og kvikmynda í gegnum aldirnar, frá Rembrandt og Michelangelo til túlkunar Charlton Heston í kvikmynd DeMille. Boðorðin 10 eiga sér merkilega viðtökusögu og hluti þeirrar sögu snýst um röðun og inntak boðorðanna. Með nokkurri einföldun má segja að tvær meginhefðir séu um röðun þeirra, sú fyrri telur myndbannið svokallaða sem sér boðorð, en það gera gyðingar sjálfir og kirkjudeildir á borð við rétttrúnaðarkirkjur og kalvínista, og hin er að skipta boðinu um að girnast ekki í tvennt, en það gerir kaþólska kirkjan, sem og okkar lúterska hefð. Munur þessi byggir á ólíkri framsetningu boðorðanna í Mósebókum. Boðorðin hafa verið umdeild í gegnum mannkynssöguna og á 20. öldinni snérust deilur annarsvegar um trúarlegt inntak þeirra og hinsvegar um gyðinglegan uppruna. Í Sovétríkjunum var guðleysi upphafið sem eina leiðin til siðferðisþroska og trúarlegum kennisetningum hafnað, en þrátt fyrir það nutu bBooðorðin 10 töluverðrar virðingar. Hitler taldi boðorðin úrkynjun („eine Perversion unserer gesundesten Instinkte“) og líkti þeim við svipu þrælahaldarans. Í Bandaríkjunum voru tugþúsundir minnisvarða reistir með Boðorðunum í skólum og við opinberar byggingar og þessir minnisvarðar hafa orðið vígvöllur í menningardeiglunni vestanhafs. Boðorðin sem Móse tók við á fjallinu eru ekki eiginleg lög, heldur sáttmáli á milli Guðs og þeirra sem vilja fylgja honum. Fyrstu boðorðin eru trúarlegs eðlis, þau lýsa þeim Guði sem „leiddi þig út af Egyptalandi, út úr þrælahúsinu“, Guði sem á frumkvæði að samfélagi og sáttmála við okkur. Einum Guði, sem ekki er hægt að smætta í skurðgoð, ekki skal tala um af hégóma og taka skal frá tíma til að rækta samfélag við. Eingyðistrúarbrögðin þrjú byggja öll á þessari kröfu um trúfesti og það er hin trúarlega tryggðarkrafa, sem hefur staðið í valdshöfum frá fornöld til okkar daga. Í Rómaveldi neituðu t.d. kristnir menn að viðurkenna keisarann sem Guð og uppskáru ofsóknir fyrir vikið, og kirkjufeður beittu þá fyrsta boðorðinu fyrir sig, Guð einn skyldi dýrka. Í sögu trúarstofnana hafa leiðtogar ekki síður tekið sér vald sem gengur gegn fyrsta boðorðinu, guðræði klerkastéttar er hjáguðadýrkun til jafns við valdatilkall einræðisherra, en áminning fyrstu boðorðanna er um að guðlegt vald skuli aldrei vera gefið veraldlegum valdshöfum. Boðorðin sem fylgja fjalla síðan um samfélag manna, hið fjórða um samhengi kynslóðanna og fimmta til áttunda um samskipti manna á milli. Fjórða boðorðið sker sig úr að því leiti að vera það eina sem fylgir fyrirheiti. Það hljómar: „Heiðra föður þinn og móður svo að þú verðir langlífur í landinu“. Fjölmargar rannsóknir hafa staðfest mikilvægi farsælla fjölskyldutengsla fyrir velferð einstaklinga og samfélaga. Siðfræðingar hafa verið uppteknir af því hvort fimmta til áttunda boðorðin séu algild og sett upp siðklemmur því til prófunar. Þekkt dæmi er bannið við lygi, þar sem Kant taldi það ófrávíkjanlega kröfu, meira að segja þegar morðingjar knýja dyra, en John Stuart Mill setti nyt ofar siðaboðum og Nietzsche sagði lygina megi nota sér til framdráttar. Mikilvægari en siðfræði og ímyndaðar siðklemmur eru þó inntak orðanna og í því ljósi hafa boðorðin aldrei verið brýnni. Enn er mannkynið að fórna mannslífum, jafnvel lífum barna og kvenna, í þágu eiginhagsmuna, „þú skalt ekki morð fremja“, og sannleikurinn er alltaf fyrsta fórnarlamb stríðsátaka – það þarf „ljúgvitni gegn náunga þínum“ til að réttlæta það að fórna þurfi mannslífum. Þú skalt ekki stela segir sig sjálft, en arðrán er undanfari átaka, og þar hafa Vesturlönd ekki síður svarta samvisku en aðrar þjóðir í samtímanum. Loks eru sárustu málin sem meðferðaraðilar fá á borð til sín, þau þegar hjón hafa virt að vettugi boðorðið „þú skalt ekki drýgja hór“. Líkt og fyrstu boðorðin eru áttaviti fyrir mannkynið um að taka sér ekki guðlegt vald yfir öðrum, lýkur boðorðunum á uppsprettu alls þess illa sem á undan er lýst. Girnd og öfund eru ljótustu tilfinningar sem búa innra með fullorðnu fólki og þó mantra níunda áratugarins hafi verið „græðgi er góð“, þá er það græðgi sem valdið hefur öllum stríðsátökum mannkyns, sem og þeim vistkerfisvanda sem við stöndum frammi fyrir. „Þú skalt ekki girnast“ þýðir að við lifum í sátt – sátt við Guð, sátt við okkur sjálf og hvar við erum stödd í lífinu hverju sinni, og sátt við það samferðafólk sem við ferðumst með í gegnum lífið. Höfundur er prestur við Vídalínskirkju í Garðabæ.
Skoðun Verkakonur samtímans – og nýtt skeið í kvennabaráttu! Guðrún Margrét Guðmundsdóttir,Aleksandra Leonardsdóttir skrifar
Skoðun Samhljómur á meðal ÍSÍ og Íslandsspila um endursköpun spilaumhverfisins Ingvar Örn Ingvarsson skrifar
Skoðun Viljum við læra af sögunni eða endurtaka hana? Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar
Skoðun Sameiginlegt sundkort fyrir höfuðborgarsvæðið – löngu tímabært Þórdís Lóa Þórhallsdóttir skrifar
Skoðun Frá Peking 1995 til 2025: Samstarf, framþróun og ný heimsskipan Karl Héðinn Kristjánsson skrifar
Skoðun Hvað eiga kaffihúsin á 18. öld á Englandi og gervigreind sameiginlegt? Stefán Atli Rúnarsson skrifar