Svívirða sem vegur að rótum réttarríkisins Eva Hauksdóttir skrifar 10. febrúar 2022 10:30 Í réttarríki eiga menn að vera jafnir fyrir lögum. Sú stefna sem Landsréttur hefur tekið varðandi miskabætur og málskostnað í ærumeiðingamálum er þó síður en svo í takti við þá reglu. Slæmur var Hæstiréttur á meðan flest mál enduðu þar en Landsréttur er verri. Nú er svo komið að efnalítið fólk sér engan tilgang í því að sækja rétt sinn vegna aðdróttana fyrir dómi. Sem betur fer hafa hinir æðri dómstólar þó metið einn hóp Íslendinga verðugan æruverndar. Það eru dómarar. Refsing vegna meiðyrða Sumarið 2012 dæmdi Héraðsdómur Reykjavíkur síbrotamann til 6 mánaða fangelsisvistar, fyrir fólskulega framkomu við héraðsdómara í réttarsal. Hæstiréttur staðfesti síðar dóminn. Forsaga málsins er sú að dómþoli í sakamáli rauf skilyrði reynslulausnar. Ákæruvaldið krafðist þess að honum yrði gert að afplána eftirstöðvar dómsins og héraðsdómari kvað upp úrskurð í samræmi við þá kröfu. Líkaði ákærða það stórilla og tjáði þá afstöðu sína með því að kalla dómarann tussu í tvígang og fylgdi svo móðguninni eftir með því að hrækja á dómarann. Hann sætti opinberri ákæru fyrir vikið og voru þær sakir til úrlausnar í dómi Hæstaréttar nr. 497/2012. Hrákinn var talinn brot gegn valdstjórninni og felldur undir 1. mgr. 106. gr. hgl. en tussu-ávarpið var talið ærumeiðing í skilningi 234. gr. hgl. Segir um það í niðurstöðu héraðsdóms, sem Hæstiréttur staðfesti með vísan til forsendna hans: Í máli þessu hefur verið slegið föstu að ákærði hafi kallað A héraðsdómara ,,tussu“ í tvígang í þinghaldi. Að kalla dómara því nafni í þinghaldi var móðgun í orðum og hefur án nokkurs vafa verið til þess fallið að meiða æru dómarans. Að kalla einhvern tussu, er vissulega móðgandi og getur verið refsivert þótt það falli ekki undir almennan skilning á orðinu ærumeiðing. Mannorð héraðsdómara bíður ekki hnekki þótt glæpamaður hreyti í hann fúkyrðum, heldur er það sjálfsmynd þolandans sem er í húfi. Litlar líkur eru á að almennur borgari fengi mann dæmdan til greiðslu miskabóta fyrir dónaskap af þessu tagi, hvað þá að ríksivaldið myndi gera honum refsingu fyrir meiðyrði. Í ljósi dómaframkvæmdar er mun líklegra að það yrði talinn gildisdómur og hvorki ástæða til að ómerkja slík orð né dæma miskabætur vegna þeirra. En hér beindist móðgunin að dómara og þar liggur hundurinn grafinn. Dómarinn sem fékk ekki rétta málsmeðferð Til þess að ummæli teljist refsiverð eða bótaskyld þurfa þau venjulega að fela í sér óverðskuldaðar staðhæfingar sem eru raunverulega til þess fallnar að skaða mannorð manns í hlutlægri merkingu. Í ,,tussumálinu" var ekki krafist miskabóta. Venjulega er það þó krafan í málum þar sem vegið er að æru manna, hvort heldur er með meiðandi orðum eða athöfnum. Ég þekki ekki annað dæmi um að manni hafi verið refsað fyrir ærumeiðingar en miskabætur eru oft dæmdar. Miskabætur vegna ærumeiðinga eru venjulega mjög lágar. Í undantekningartilvikum virðast dómarar þó meta heiður þeirra sem til þeirra leita til fjár. Kemur þar fyrst upp í hugann Hæstaréttardómur nr. 592/2017. Í því máli hafði dómsmálaráðherra vegið að orðspori og starfsheiðri umsækjanda um dómarastöðu, ekki með meiðyrðum, heldur með því að vanrækja skyldu sína til að meta hæfni hans samanborið við aðra umsækjendur. Fyrir þá ósvinnu dæmdi Hæstiréttur kollega sínum 700.000 kr. í miskabætur. Landsréttur lækkar miskabætur Þann 4. febrúar sl. felldi Landsréttur dóm í meiðyrðamáli, (sjá Lrd. nr. 110/2021). Tildrög málsins voru þau að móðir hafði verið sökuð um það á internetinu að hafa látið kynferðisofbeldi gagnvart barni viðgangast, vanrækja barnið og stela frá því bótum sem það fékk úr opinberum sjóðum. Ummælin voru birt á Facebook. Héraðsdómur dæmdi konunni kr. 300.000 í miskabætur og málskostnað upp á rúmar 2 milljónir. Landsréttur taldi þetta fullmikið örlæti og lækkaði bæturnar niður í kr. 100.000. Bætur vegna málskostnaðar voru einnig lækkaðar. Landsréttur taldi þannig að 1,5 milljón ætti að duga konunni í málskostnað fyrir héraðsdómi og Landsrétti samanlagt. Konan sem vann málið situr því uppi með stórtjón eftir að hafa leitað réttar síns. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Landsréttur lækkar miskabætur vegna aðdróttanana. Niðurstaðan hér er sú sama og í meiðyrðamáli sem spratt af Hlíðamálinu svokallaða en þar var þó ekki jafn mikill munur á bótum milli dómstiga. Í þeim málum voru miskabætur lækkaðar úr kr. 150.000 niður í kr. 100.000 í máli nr. 678/2019 og úr kr. 220.000 í kr. 100.000 í máli nr. 680/2019. Skilaboð Landsréttar til þeirra sem sitja undir óverðskulduðum svívirðingum á opinberum vettvangi eru skýr: Jújú, þú hefur lögin þín megin og æra þín hefur sannarlega beðið hnekki. Þetta eru samt ekki alvöru hagsmunir. Hér er ekkert undir nema mannorð þitt og Landsréttur metur æru þína á 100 þúsund kall. Já, og ekki halda að við ætlum að láta gerandann borga nema brot af því sem þessi málarekstur hefur kostað þig. Fyrirsjáanlegar afleiðingar Afleiðingin af þessari stefnu verður sú að aðeins þeir sem eru nógu efnaðir til að mega við því að tapa 1-2 milljónum geta leyft sér þann munað að sækja rétt sinn vegna ærumeiðinga til dómstóla. Öðrum er sá kostur nauðugur að verja mannorð sitt með leðjuslag á internetinu. Nema auðvitað dómurum. Æra dómara er dýrmæt og má reikna með miskabótum eða jafnvel refsingu ef að henni er ómaklega vegið. Þeir sem taka slaginn utan dómstóla byrja svo á því svara í sömu mynt en auðvitað bindur það ekki endi á málið, gagnárása má vænta. Meiðyrðastríð getur auðveldlega undið uppá sig og þá skortir sjaldnast hugarflug sem telja sig eiga harma að hefna. Við getum reiknað með gagnkvæmum hefndaraðgerðum á borð við misnotkun á svæði óvinarins á samfélagsmiðlum, ósæmilegar myndbirtingar, fjárkúgun, hótanir, skemmdarverk og líkamsárásir. Ég er ósammála því, sem stundum er haldið fram, að réttarríkinu standi ógn af ærumeiðingum á internetinu. Það eru ekki meiðandi ummæli eða rógsherferðir sem slíkar sem ógna réttarríkinu. Það er aftur á móti mikill ábyrgðarhluti af handhöfum ríkisvaldsins að skirrast við að veita netdólgum aðhald og þar liggur ógnin. Þegar skipulegt neteinelti er annars vegar veita lögin litla vernd og mega þingmenn hundskammast sín fyrir að hafa enn ekki tekið á þeim vanda. Lögin veita þó vernd gegn árásum nafngreindra einstaklinga. Það er þó ekki annað að sjá en að Landsréttur hafi einsett sér að svipta borgarana því réttaröryggi sem felst í bótagreiðslum vegna ærumeiðinga. Réttarríki byggist á þeirri grundvallarreglu að réttur manna og skyldur ákvarðist af lögum en ekki geðþótta. Önnur grundvallarregla er sú að dómstólar eiga að veita lögunum áhrif með því að segja til um hvernig þeim skuli framfylgt í einstaka tilviki. Það liggur í hlutarins eðli að ef sá sem vinnur meiðyrðamál fyrir dómi verður að athlægi og situr uppi með tap fyrir vikið þá er sá réttur fyrir borð borinn. Og það er einmitt það sem er að gerast. Dómaframkvæmd Landsréttar felur í sér háðungarbætur vegna ærumeiðinga. Slíkir dómar letja ekki verulega til brota og eru til þess fallnir að valda þolendum sársauka og tjóni. Þessi dómaframkvæmd er ekki aðeins bagaleg, hún er svívirða sem vegur að rótum réttarríkisins. Höfundur er lögmaður. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Eva Hauksdóttir Mest lesið Er óverðtryggða lánið að ganga frá fjölskyldunni? Alma Björk Ástþórsdóttir Skoðun Er mörgum lesendum Vísis slétt sama um afkomu sína og velferð? Ole Anton Bieltvedt Skoðun Táknmyndir íslenska lýðveldisins Skoðun Tökum Viktor á þetta og enn lengra Guðmunda G. Guðmundsdóttir Skoðun Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Núll prósent skynsemi Lára G. Sigurðardóttir Skoðun Svar við bréfi Ingós: 3.233.700.000 krónur Runólfur Ágústsson Skoðun Að fórna hamingju fyrir verslunarfrelsi Gunnar Hersveinn Skoðun Hvers eiga Vestfirðingar að gjalda? Ingólfur Ásgeirsson Skoðun Birgir Þórarinsson er enn að Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Skoðun Skoðun Táknmyndir íslenska lýðveldisins skrifar Skoðun Er óverðtryggða lánið að ganga frá fjölskyldunni? Alma Björk Ástþórsdóttir skrifar Skoðun Tökum Viktor á þetta og enn lengra Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Er mörgum lesendum Vísis slétt sama um afkomu sína og velferð? Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Til hamingju með daginn! Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Vetur að vori - stuðningur eftir óveður Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skömm stjórnvalda - íslensk börn með erlendan bakgrunn Birna Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Að fórna hamingju fyrir verslunarfrelsi Gunnar Hersveinn skrifar Skoðun Er þensla vegna íbúðauppbyggingar? Jónas Atli Gunnarsson skrifar Skoðun Birgir Þórarinsson er enn að Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Viðurkennum þjóðarmorð á Armenum Eiríkur Rögnvaldsson skrifar Skoðun Þegar kvíðinn tekur völdin Sóley Dröfn Davíðsdóttir skrifar Skoðun Atvinnulífið og fíkniefnasalan Ólafur Kjartansson skrifar Skoðun Drasl Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Er lýðræðinu viðbjargandi? Reynir Böðvarsson skrifar Skoðun Þegar forréttindafólk í valdastöðu skerðir mannréttindi jaðarsettra hópa Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Forsetapróf Auður Guðna Sigurðardóttir skrifar Skoðun Aukin sala áfengis ógnar grundvallarmarkmiðum lýðheilsu Aðalsteinn Gunnarsson skrifar Skoðun Svik VG í jafnréttismálum Jana Salóme Ingibjargar Jósepsdóttir skrifar Skoðun Spennandi tímar fyrir ungt fólk í Hafnarfirði Kristín Thoroddsen,Margrét Vala Marteinsdóttir skrifar Skoðun Ingólfur krítar liðugt Kristinn H. Gunnarsson skrifar Skoðun Fáu spáð en vel fylgst með Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Armæða um íslenska tungu Hermann Stefánsson skrifar Skoðun Það eru lög í landinu Líneik Anna Sævarsdóttir skrifar Skoðun Svar við bréfi Ingós: 3.233.700.000 krónur Runólfur Ágústsson skrifar Skoðun Úr buffi í klút Gunnhildur Birna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Rétturinn til heilnæms umhverfis vs bæjaryfirvöld Hafnarfjarðar Björg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Málsvari minksins Lárus Karl Arnbjarnarson skrifar Skoðun Skuldum við 17 þúsund íbúðir á höfuðborgarsvæðinu? Sigurður Stefánsson skrifar Skoðun Förum vel með byggingarvörur Eyþór Bjarki Sigurbjörnsson skrifar Sjá meira
Í réttarríki eiga menn að vera jafnir fyrir lögum. Sú stefna sem Landsréttur hefur tekið varðandi miskabætur og málskostnað í ærumeiðingamálum er þó síður en svo í takti við þá reglu. Slæmur var Hæstiréttur á meðan flest mál enduðu þar en Landsréttur er verri. Nú er svo komið að efnalítið fólk sér engan tilgang í því að sækja rétt sinn vegna aðdróttana fyrir dómi. Sem betur fer hafa hinir æðri dómstólar þó metið einn hóp Íslendinga verðugan æruverndar. Það eru dómarar. Refsing vegna meiðyrða Sumarið 2012 dæmdi Héraðsdómur Reykjavíkur síbrotamann til 6 mánaða fangelsisvistar, fyrir fólskulega framkomu við héraðsdómara í réttarsal. Hæstiréttur staðfesti síðar dóminn. Forsaga málsins er sú að dómþoli í sakamáli rauf skilyrði reynslulausnar. Ákæruvaldið krafðist þess að honum yrði gert að afplána eftirstöðvar dómsins og héraðsdómari kvað upp úrskurð í samræmi við þá kröfu. Líkaði ákærða það stórilla og tjáði þá afstöðu sína með því að kalla dómarann tussu í tvígang og fylgdi svo móðguninni eftir með því að hrækja á dómarann. Hann sætti opinberri ákæru fyrir vikið og voru þær sakir til úrlausnar í dómi Hæstaréttar nr. 497/2012. Hrákinn var talinn brot gegn valdstjórninni og felldur undir 1. mgr. 106. gr. hgl. en tussu-ávarpið var talið ærumeiðing í skilningi 234. gr. hgl. Segir um það í niðurstöðu héraðsdóms, sem Hæstiréttur staðfesti með vísan til forsendna hans: Í máli þessu hefur verið slegið föstu að ákærði hafi kallað A héraðsdómara ,,tussu“ í tvígang í þinghaldi. Að kalla dómara því nafni í þinghaldi var móðgun í orðum og hefur án nokkurs vafa verið til þess fallið að meiða æru dómarans. Að kalla einhvern tussu, er vissulega móðgandi og getur verið refsivert þótt það falli ekki undir almennan skilning á orðinu ærumeiðing. Mannorð héraðsdómara bíður ekki hnekki þótt glæpamaður hreyti í hann fúkyrðum, heldur er það sjálfsmynd þolandans sem er í húfi. Litlar líkur eru á að almennur borgari fengi mann dæmdan til greiðslu miskabóta fyrir dónaskap af þessu tagi, hvað þá að ríksivaldið myndi gera honum refsingu fyrir meiðyrði. Í ljósi dómaframkvæmdar er mun líklegra að það yrði talinn gildisdómur og hvorki ástæða til að ómerkja slík orð né dæma miskabætur vegna þeirra. En hér beindist móðgunin að dómara og þar liggur hundurinn grafinn. Dómarinn sem fékk ekki rétta málsmeðferð Til þess að ummæli teljist refsiverð eða bótaskyld þurfa þau venjulega að fela í sér óverðskuldaðar staðhæfingar sem eru raunverulega til þess fallnar að skaða mannorð manns í hlutlægri merkingu. Í ,,tussumálinu" var ekki krafist miskabóta. Venjulega er það þó krafan í málum þar sem vegið er að æru manna, hvort heldur er með meiðandi orðum eða athöfnum. Ég þekki ekki annað dæmi um að manni hafi verið refsað fyrir ærumeiðingar en miskabætur eru oft dæmdar. Miskabætur vegna ærumeiðinga eru venjulega mjög lágar. Í undantekningartilvikum virðast dómarar þó meta heiður þeirra sem til þeirra leita til fjár. Kemur þar fyrst upp í hugann Hæstaréttardómur nr. 592/2017. Í því máli hafði dómsmálaráðherra vegið að orðspori og starfsheiðri umsækjanda um dómarastöðu, ekki með meiðyrðum, heldur með því að vanrækja skyldu sína til að meta hæfni hans samanborið við aðra umsækjendur. Fyrir þá ósvinnu dæmdi Hæstiréttur kollega sínum 700.000 kr. í miskabætur. Landsréttur lækkar miskabætur Þann 4. febrúar sl. felldi Landsréttur dóm í meiðyrðamáli, (sjá Lrd. nr. 110/2021). Tildrög málsins voru þau að móðir hafði verið sökuð um það á internetinu að hafa látið kynferðisofbeldi gagnvart barni viðgangast, vanrækja barnið og stela frá því bótum sem það fékk úr opinberum sjóðum. Ummælin voru birt á Facebook. Héraðsdómur dæmdi konunni kr. 300.000 í miskabætur og málskostnað upp á rúmar 2 milljónir. Landsréttur taldi þetta fullmikið örlæti og lækkaði bæturnar niður í kr. 100.000. Bætur vegna málskostnaðar voru einnig lækkaðar. Landsréttur taldi þannig að 1,5 milljón ætti að duga konunni í málskostnað fyrir héraðsdómi og Landsrétti samanlagt. Konan sem vann málið situr því uppi með stórtjón eftir að hafa leitað réttar síns. Þetta er ekki í fyrsta sinn sem Landsréttur lækkar miskabætur vegna aðdróttanana. Niðurstaðan hér er sú sama og í meiðyrðamáli sem spratt af Hlíðamálinu svokallaða en þar var þó ekki jafn mikill munur á bótum milli dómstiga. Í þeim málum voru miskabætur lækkaðar úr kr. 150.000 niður í kr. 100.000 í máli nr. 678/2019 og úr kr. 220.000 í kr. 100.000 í máli nr. 680/2019. Skilaboð Landsréttar til þeirra sem sitja undir óverðskulduðum svívirðingum á opinberum vettvangi eru skýr: Jújú, þú hefur lögin þín megin og æra þín hefur sannarlega beðið hnekki. Þetta eru samt ekki alvöru hagsmunir. Hér er ekkert undir nema mannorð þitt og Landsréttur metur æru þína á 100 þúsund kall. Já, og ekki halda að við ætlum að láta gerandann borga nema brot af því sem þessi málarekstur hefur kostað þig. Fyrirsjáanlegar afleiðingar Afleiðingin af þessari stefnu verður sú að aðeins þeir sem eru nógu efnaðir til að mega við því að tapa 1-2 milljónum geta leyft sér þann munað að sækja rétt sinn vegna ærumeiðinga til dómstóla. Öðrum er sá kostur nauðugur að verja mannorð sitt með leðjuslag á internetinu. Nema auðvitað dómurum. Æra dómara er dýrmæt og má reikna með miskabótum eða jafnvel refsingu ef að henni er ómaklega vegið. Þeir sem taka slaginn utan dómstóla byrja svo á því svara í sömu mynt en auðvitað bindur það ekki endi á málið, gagnárása má vænta. Meiðyrðastríð getur auðveldlega undið uppá sig og þá skortir sjaldnast hugarflug sem telja sig eiga harma að hefna. Við getum reiknað með gagnkvæmum hefndaraðgerðum á borð við misnotkun á svæði óvinarins á samfélagsmiðlum, ósæmilegar myndbirtingar, fjárkúgun, hótanir, skemmdarverk og líkamsárásir. Ég er ósammála því, sem stundum er haldið fram, að réttarríkinu standi ógn af ærumeiðingum á internetinu. Það eru ekki meiðandi ummæli eða rógsherferðir sem slíkar sem ógna réttarríkinu. Það er aftur á móti mikill ábyrgðarhluti af handhöfum ríkisvaldsins að skirrast við að veita netdólgum aðhald og þar liggur ógnin. Þegar skipulegt neteinelti er annars vegar veita lögin litla vernd og mega þingmenn hundskammast sín fyrir að hafa enn ekki tekið á þeim vanda. Lögin veita þó vernd gegn árásum nafngreindra einstaklinga. Það er þó ekki annað að sjá en að Landsréttur hafi einsett sér að svipta borgarana því réttaröryggi sem felst í bótagreiðslum vegna ærumeiðinga. Réttarríki byggist á þeirri grundvallarreglu að réttur manna og skyldur ákvarðist af lögum en ekki geðþótta. Önnur grundvallarregla er sú að dómstólar eiga að veita lögunum áhrif með því að segja til um hvernig þeim skuli framfylgt í einstaka tilviki. Það liggur í hlutarins eðli að ef sá sem vinnur meiðyrðamál fyrir dómi verður að athlægi og situr uppi með tap fyrir vikið þá er sá réttur fyrir borð borinn. Og það er einmitt það sem er að gerast. Dómaframkvæmd Landsréttar felur í sér háðungarbætur vegna ærumeiðinga. Slíkir dómar letja ekki verulega til brota og eru til þess fallnir að valda þolendum sársauka og tjóni. Þessi dómaframkvæmd er ekki aðeins bagaleg, hún er svívirða sem vegur að rótum réttarríkisins. Höfundur er lögmaður.
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Þegar forréttindafólk í valdastöðu skerðir mannréttindi jaðarsettra hópa Sema Erla Serdaroglu skrifar
Skoðun Spennandi tímar fyrir ungt fólk í Hafnarfirði Kristín Thoroddsen,Margrét Vala Marteinsdóttir skrifar
Skoðun Rétturinn til heilnæms umhverfis vs bæjaryfirvöld Hafnarfjarðar Björg Sveinsdóttir skrifar
Fögnum á degi líffræðilegrar fjölbreytni Rannveig Magnúsdóttir,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Skúli Skúlason,Ole Sandberg,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun