Skoðun

Til­vistar­kreppa þjóð­ríkisins

Böðvar Jónsson og Eðvarð T. Jónsson skrifar
Mesta umhverfisvá okkar tíma, fullkomið úrræðaleysi í alþjóðamálum, pólitískar kreppur og aðrar hörmungar af mannavöldum leiða hugann enn á ný að þeirri tilvistarkreppu sem steðjar að hinu frjálsa og fullvalda ríki sem skipulagsformi í samfélagi þjóðanna. Lengi hefur verið ljóst að þjóðir heims geta ekki einar og óstuddar, og jafnvel ekki fáeinar saman, tekist á við vandamál eins og umhverfisógnina sem steðjar að öllu mannkyni, mannréttindabrotin, hermdarverkin og alþjóðlegu glæpastarfsemina svo eitthvað sé nefnt. Hver eru þau öfl á alþjóðavettvangi sem geta komið því til leiðar að þjóðir heims standi við gerða samninga eða tryggi öryggi þegna sinna meðan alþjóðlegt umboð skortir til að koma lögum yfir þá sem brjóta slíka samninga eða skeyta engu um þá? Þeim pólitísku níðingsverkum virðast engin takmörk sett sem vinna má innan landamæra þjóðríkja og um allan heim með heimsbyggðina sem hjálparlausan áhorfanda. Óskorað fullveldi þjóðríkisins er hættuleg tímaskekkja. Upplausn og örvænting á alþjóðavettvangi mun aukast meðan ekki er reynt að reisa því skorður. Breski stjórnmálamaðurinn Denis Healy benti á þetta þegar hann kom hingað til lands fyrir mörgum árum en viðhorf hans var þó að þegar fram liðu stundir myndu tímar einingar, samvinnu og samruna blasa við þjóðum heims. Sagnfræðingurinn Arnold Toynbee, sem skrifaði um þessa þróun  af mikilli skarpskyggni og nánast spámannlegu innsæi um miðbik síðustu aldar, gekk enn lengra og tengdi þessa þróun saman við einingarviðleitni innan trúarbragðanna. Í meginverki sínu „A Study of History“ fjallar Toynbee um ris og fall siðmenninga. Kenning Toynbees er sú að samfélög eða siðmenning sem ekki geta mætt þeim krefjandi siðferðilegu áskorunum sem að þeim steðja muni líða undir lok. Í rannsóknum sínum komst Toynbee að þeirri niðurstöðu að af þeim 26 siðmenningarheildum í öllum heimsálfum sem hann skoðaði hafi langflestar hrunið – ekki af völdum árása utan frá heldur vegna innri siðferðilegrar og andlegrar hnignunar. Að dómi Toynbees höfðu staðbundnar siðmenningar fyrirgert sögulegu hlutverki sínu nema sem grundvöllur æðri trúarbragða. Von hans var sú að trúarbrögð heims myndu sameinast og af þeim samruna  rísi ný trúarbrögð mannkynsins sem leiði það til friðar og fársældar.

Toynbee var þeirrar skoðunar að hugmyndir og aðferðir til að takast á við ögranir sem steðja að samfélagi eða siðmenningu komi frá skapandi minnihluta. Um þetta má segja að heimurinn hafi í dag kristaltært dæmi þar sem kornungur einstaklingur stígur fram til varnar öllu mannkyni gegn aðsteðjandi hættu og nær fordæmalausum árangri í að fylkja liði til stuðnings við mikilvægan málstað þrátt fyrir hæðnisorð úrræðalausra framámanna sem einskorða hugsun sína og athafnir við auðsöfnun og hagvöxt.

Þótt heimurinn sé í raun orðinn ein samtengd heild eru þeir margir sem vilja halda í úreltar hugmyndir um óskorað fullveldi þjóðríkisins - ekki síst þeir valdamenn og leiðtogar sem þráfaldlegast vanrækja þær skyldur og misnota þau réttindi sem þeim eru fengin. Hugsandi mönnum hefur lengi verið þetta ljóst. Eftirmæli mannfjöldaráðstefnunnar í Búkarest 1974 voru þessi: „Sumar þjóðir vilja heldur tortímast sem frjáls og fullvalda ríki en fórna hinu minnsta í þágu heildarinnar." í frægri skýrslu Rómarklúbbsins segir að vandamál heimsbyggðarinnar sé aðeins hægt að leysa með samvinnu á alþjóðlegum grundvelli. Þetta felur í sér slíka breytingu á hefðbundnum viðhorfum að margir kveinka sér við tilhugsunina. Höfundar skýrslunnar, Mesarovic og Pestel, segja að leggja verði grundvöll að nýju heimsskipulagi „þar sem sérhver einstaklingur uppfyllir sitt hlutverk sem meðlimur alþjóðlegs samfélags". Þetta þýðir, að dómi þeirra félaga að mannfellir af völdum þurrka í Súdan myndi vekja sömu áhyggjur um alla heimsbyggðina og hungursneyð í Bæjaralandi myndi á okkur dögum vekja í Þýskalandi. Takist ekki að bræða saman heiminn í sameiginlegt hnattrænt hagsmunakerfi blasa við ennþá meiri átök, hatur og eyðilegging. Saman fer tvennt: hin sjálfstæða eining þjóðríkins og forræði „sterkra einstaklinga" og hagsmunahópa, sem hanga á hverfulu valdi eins og hundar á roði. Stærri ríkjasambönd krefjast meiri samvinnu og umfram allt samráðs, þar sem leiðarhósið er hagsmunir heildarinnar. Valið stendur á milli meira öngþveitis og glundroða á alþjóðavettvangi og raunverulegrar alþjóðahyggju. Með eðlisbreytingu þjóðríkisins hverfi flokka- og sérhagsmunapólitík með þeirri spillingu og skrumskælingu mannlegs samfélags sem henni fylgir.

Fjöldi þjóða hefur viðurkennt þessa staðreynd, ef ekki í orði þá á borði. Hinar gömlu, stoltu og frjálshuga menningarþjóðir Evrópu hafa tekið upp samstarf sem ef að líkum lætur gæti leitt til sameinaðrar Evrópu sem lýtur yfirþjóðlegu dóms-, Iöggjafa- og framkvæmdavaldi í mikilvægum málaflokkum. Valið stendur annarsvegar á milli meiri öngþveitis og glundroða á alþjóðavettvangi og hinsvegar sameiningarviðleitni  sem byggir á heilshugar viðurkenningu á sameiginlegum hagsmunum, einingu og bræðralagi allra manna. Kjarni þessa sjónarmiðs var settur fram á síðustu öld af Bahá'u'lláh, höfundi bahá'í trúarinnar, með eftirfarandi orðum: „Jörðin er eitt föðurland og íbúar þess mannkynið." Þessi orð eru ekki síst merkileg fyrir það að þau voru látin falla fyrir einni og hálfri öld, á gullöld þjóðríkisins. Bahá'u'lláh spáði á síðustu öld um sameiningu þjóða heimsins og trúarbragða þess. Það sem er merkilegast við þessa sýn er að litið er á alla mannlega viðleitni sem  hluta af einu þroskaferli sem hefur aðeins eitt markmið: allsherjarbræðralag þjóða heims og einingu í fjölbreytileika hinnar mannlegu fjölskyldu. Þróunin hefur sýnt að þetta er ekki aðeins fróm óskhyggja eða draumórar. Lýðræði og þingræði hafa leyst einveldi og harðstjórn af hólmi - þjóðir heimsins byrjuðu að sameinast og renna saman í stærri einingar. Bahá'u'lláh sagði tæpri öld fyrir stofnun Sameinuðu þjóðanna, að sá tími mundi koma að þjóðir heims fórnuðu hluta af óskoruðu forræði sínu og færðu það í hendur alþjóðlegri stofnun til að tryggja sameiginlegt öryggi. Öll ríki heims ættu aðild að henni og hún færi fyrir þeirra hönd með alþjóðlegt framkvæmdavald sem m.a. fæli í sér að koma lögum yfir þá sem ógnuðu friði og öryggi alls mannkyns. Þessu ferli er hvergi nærri lokið. Lítil og ófullkomin þjóðabandalög eins og Sameinuðu þjóðirnar og Evrópusambandið gætu reynst upphafið á ferli sem leiðir til friðsamlegrar sameiningar allra þjóða heims. Spádómum Bahá'u'lláh um hnignun og fall konungsvelda, gjörbreytta stjórnarhætti, heimsstyrjaldir, mengun andrúmsloftsins, hnignun siðferðis og allsherjarumbrot sem í fyllingu tímans myndi fæða af sér nýja sameinaða veröld friðar og réttlætis hefur verið lítill gaumur gefinn til þessa. En það er full ástæða til að taka þá alvarlega því þeir eru allir að rætast fyrir augum okkar.

Böðvar er lyfjafræðingur og Eðvarð fyrrverandi fréttamaður.




Skoðun

Sjá meira


×