Viðkvæm bókaútgerð

Íslenskur bókamarkaður er dálítið kraftaverk. Í þessu 330.000 manna málsamfélagi eru öflugar höfunda- og þýðendasveitir og árlega rata á markað um 1.000 bókartitlar, og enn fleiri ef litið er til ýmiss konar sérútgáfna.

Skáldverk af ýmsum toga, fræðirit og úrvalsþýðingar, ásamt léttmetinu sem nauðsynlegt er til að laða nýja lesendur inn í veröldina innan bókarspjaldanna. Þessu líflega útgáfustarfi eiga útlendingar iðulega bágt með að trúa. Sköpunin er líka forsenda þess að móðurmálið okkar þróist og endurnýist.

Bókaútgáfa er líka að réttu talin undirstaða málstefnunnar sem samþykkt var á Alþingi – ekkert bólar hins vegar á því að þessi þjóð sem iðulega kennir sig við bókina móti sér bókmenningarstefnu til frambúðar, allt er hér tilviljunum háð.

Við sem höfum að undanförnu verið að vara við hugsanlegum afleiðingum þess að hækka virðisaukaskatt á bókum, fáum iðulega viðbrögð í þá veru að varla geti bókabransinn verið svo veiklulegur að hann þoli ekki 5% hækkun á virðisaukaskatti.

Það er kannski eðlilegt að menn hugsi þannig sem ekki þekkja til þessarar greinar. Bókaútgáfa hefur hins vegar allmikla sérstöðu í viðskiptaumhverfinu um heim allan, og það er ástæða þess að hún er iðulega tekin út fyrir sviga; undanþegin virðisaukaskatti eins og í Bretlandi, Noregi, Færeyjum og á Írlandi, eða í lægsta þrepi. Annars staðar er bókaútgáfunni hlíft við hörðustu samkeppnislöggjöf og útsöluverð bókar fest í ákveðinn tíma eftir útgáfu, til að gera smærri bókaverslunum kleift að keppa við risana.

Hin raunverulega ógn

Ástæðan fyrir þessum undanþágum er sú að bókaútgáfa er öðrum þræði menningarstarfsemi og undirstaða þess að tungumál þróist. Atvinnugreinin gengur ekki einungis út á að hámarka hagnað. Talið er nauðsynlegt að ýta undir útgáfu bóka sem vart kæmu út ef markaðlögmálin ein myndu gilda. Á nýafstöðnu ársþingi Norræna útgefendaráðsins sem haldið var í Reykjavík kom t.d. fram að einungis 10% útgefinna titla á samkeppnismarkaði í Svíþjóð skila hagnaði (og sumir vitaskuld verulegum ágóða). Sá hagnaður stendur síðan undir útgáfu allra hinna verkanna. Þó ekki liggi fyrir rannsóknir hér landi má gera ráð fyrir að hlutföllin séu svipuð hér. Þarna liggur hin raunverulega ógn sem stafar af aukinni skattheimtu.

Hárrétt rekstrarleg viðbrögð þeirra sem standa í bókaútgáfu við auknum álögum og þrengri stöðu væru að draga saman seglin, fækka útgefnum titlum og taka lágmarks áhættu. Afleiðingarnar yrðu þær að færri rithöfundar ættu sér fasta vist á forlagi, framsæknar bókmenntir sem höfða til fárra myndu hætta að koma út, íslenskum barnabókum myndi fækka, þýðingar erlendra úrsvalsverka yrðu einnig fyrir niðurskurði, sem og vönduð fræðirit. Niðurstaðan yrðu svipuð og ef leikhúsin sýndu eintóm kassastykki og sinfóníuhljómsveitin léki einungis verk sem höfðuðu til fjöldans. Slíkt myndi hafa neikvæð áhrif á nýsköpun og frumleika.

Ástandið hér á landi er viðkvæmt hvað bókaútgáfuna og bóksöluna varðar. Flest fyrirtæki í greininni eru smá og mega illa við áföllum, bóksalan er að mestu bundin við eina bókabúðakeðju, og svo stórmarkaði sem stökkva til rétt fyrir jól og hamast í nokkrar vikur með tilheyrandi markaðsfrekju. Vinsælustu lágvöruverðsverslanirnar velja inn lítið hlutfall útgefinna titla í sínar verslanir og stýra þannig neyslunni – afleiðingin er sú að örfáir titlar ná metsölu, en megnið fær enga athygli í öllum hávaðanum. Nú þegar er þetta ástand farið að ógna fjölbreytileikanum sem þrátt fyrir allt hefur einkennt bókamarkaðinn á hinu örlitla íslenska málsvæði.

Opinber stuðningur við bókaútgáfu hér á landi er allur í mýflugumynd, en samt hefur þetta ævintýri einhvern veginn gengið stóráfallalaust. Hér skal ekki fullyrt að hækkun á virðisaukaskatti munu hafa afdrifaríkar afleiðingar í för með sér, en hættan er sannarlega fyrir hendi í viðkvæmri bókaútgerð.

Því bið ég ykkur sem sitjið á löggjafarsamkomunni að velta þessu máli rækilega fyrir ykkur; sem efnahagsaðgerð skilar hækkun virðisaukaskatts einungis dropa í hafið, í menningarlegu tilliti getur hún valdið óendurkræfum skaða. Látið því íslenska bókmenningu njóta vafans, hugsið stórt og stígið álíka langt skref til lækkunar og áformað er til hækkunar, og hlífið bókum með öllu við virðisaukaskatti. Þannig færið þið Ísland í úrvalsflokk meðal þjóða hvað bókaútveginn varðar og búið í haginn fyrir enn frekari kraftaverk í framtíðinni.