Meira um íslenskan her Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar 28. febrúar 2025 16:30 Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Öryggis- og varnarmál Hernaður Magnús Árni Skjöld Magnússon Mest lesið Halldór 24.05.2025 Halldór Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Sjá meira
Nú hafa þrír kollegar mínir við Háskólann á Bifröst, þau Bjarni Már Magnússon, Anna Hildur Hildibrandsdóttir og Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir, tjáð sig á opinberum vettvangi í umræðunni um „íslenskan her“, að mínu mati allt mjög málefnaleg innlegg og þörf. Mig langar engu að síður að bætast í þennan hóp. Ég vona að mér takist að vera jafn málefnalegur og þau. Bjarni Már Magnússon, prófessor og deildarforseti lagadeildar, hóf umræðuna á síðum Morgunblaðsins í vikunni og hefur hann verið gestur ýmissra ljósvakamiðla síðan að útskýra betur það sem hann setti fram í greininni. Enda voru það hugmyndir sem að mörgu leiti eru mjög framandi í umræðunni um þessi mál hér á landi. Hann varpaði fram hugmyndum um stofnun varnarmálaráðuneytis og hers, um almenna herskyldu og leyniþjónustu svo eitthvað sé nefnt. Nýjungin við nálgun Bjarna eru kannski ekki verkefnin sem slík, enda eru mörg þeirra unnin nú þegar hér á landi á hinum ýmsu stöðum (að undanskilinni herskyldunni), heldur nöfnin sem hann gefur þeim. Nú er ég ekki ókunnugur hugmyndum Bjarna, enda höfum við um nokkurt skeið unnið saman að rannsóknum á íslenskum varnarmálum, t.a.m. hinni sérstöku stjórnsýslu sem er til staðar hér á landi þegar kemur að varnartengdum verkefnum. Svo eitthvað sé tínt til í þeim efnum þá eru helstu varnartengdu verkefnin - samstarf okkar við bandalagsþjóðir okkar í hernaðarbandalaginu NATO og rekstur hernaðarmannvirkjanna á Keflavíkurflugvelli - á höndum Landhelgisgæslunnar. Samt sem áður er ekki minnst á varnarmál í lögum nr. 52/2006 um Landhelgisgæsluna og ekki er minnst á stofnunina í varnarmálalögum nr. 34/2008 þrátt fyrir að Landhelgisgæslan sé lykilstofnun fyrir framkvæmd varnarmála. Ofan á þetta bætist að varnarmál heyra undir utanríkisráðherra en Landhelgisgæslan heyrir undir dómsmálaráðherra. Í því samhengi vakna stjórnskipulegar spurningar um ábyrgð á varnarmálatengdri starfsemi Landhelgsgæslunnar. Í gegnum rannsóknir okkar Bjarna höfum við orðið þess áskynja að bandalagsþjóðum okkar í NATO þykir erfitt að átta sig á stöðu mála þegar kemur að þessum efnum hér á landi og þykir skorta nokkuð á skýrar boðleiðir og gegnsæi þegar kemur að þessum verkefnum. En þetta er ekki það eina sem vekur spurningar þegar kemur að varnarmálatengdum verkefnum sem eru á höndum borgaralegra íslenskra stofnana. Í öllum þeim löndum sem við berum okkur saman við - þar á meðal á öllum Norðurlöndunum, sem eru eins og allir vita okkur ekki mjög framandi samfélög - er gerður skýr greinarmunur á hernaðarlegum og borgaralegum verkefnum. Það er ekki útaf engu, en alþjóðlög og lög um vopnuð átök eru mjög skýr um þessa hluti. Þau gera ráð fyrir því að þau sem sinna hernaðartengdum verkefnum séu skilgreind sem hermenn og þau sem eru skilgreind sem borgaralegir starfsmenn séu ekki að sinna varnar- eða hernaðartengdum verkefnum. Ástæðan fyrir því er sú að ef til átaka kemur (sem við auðvitað vonum ekki) þá eru borgaralegir starfsmenn varðir fyrir vopnuðum árásum með Genfarsamningunum, sem eru alþjóðalög/-samningar, sem eiga uppruna sinn á nítjándu öldinni, en voru reglulega uppfærðir á þeirri tuttugustu, og gilda um hátterni stríðandi fylkinga í vopnuðum átökum. Samkvæmt Genfarsamningunum eru árásir á almenna borgara og borgaralega starfsmenn stríðsglæpur, en árásir á hermenn ekki. Að sama skapi er það stríðsglæpur að nota borgaralega starfsmenn í hernaði. Það má því færa rök fyrir því að, ef til átaka kæmi, værum við að fremja stríðsglæpi með því að láta borgaralega starfsmenn Landhelgisgæslunnar sinna hernaðartengdum verkefnum á Keflavíkurflugvelli, þó vonandi reyni aldrei á þá spurningu. En það er hins vegar engu að síður eðlilegt að þetta veki upp spurningar. Þessi sérstaka staða er upp komin af því að undanfarna áratugi hefur verið mikil feimni á hinu pólitíska sviði við að tala opinskátt um íslensk varnarmál og aukna ábyrgð okkar á þeim málum, þar sem þau sem hafa gert það hafa gjarnan lent í að vera úthrópuð sem einhverskonar stríðsæsingafólk. Þá hefur og verið stutt í hótfyndni um “íslenska tindáta” en hún hefur t.d. skotið upp kollinum í viðbrögðum við skrifum Bjarna oftar en einu sinni og oftar en tvisvar. Sigmund heitinn, sem var skopmyndateiknari Morgunblaðsins í áratugi teiknaði Björn Bjarnason í hermannabúningi það sem eftir var útaf því að hann ljáði máls á þessari spurningu þegar hann var dómsmálaráðherra seint á síðustu öld. Það verður að geta þess að margt ágætt hefur verið gert á undanförnum árum í þessum efnum. Tilkoma þjóðaröryggisráðs var mjög gott skref, auk þess sem mikilvæg skref hafa verið stigin af hálfu Alþingis t.d. með samþykkt þjóðaröryggisstefnu árið 2016 sem var uppfærð á þarsíðasta ári, þó hún sé nú enn sem komið er frekar almenn. Það voru hinsvegar klárlega mistök að leggja niður Varnarmálastofnun árið 2010 og færa verkefni hennar til Landhelgisgæslunnar, Ríkislögreglustjóra, Fasteigna ríkissjóðs og utanríkisráðuneytisins, en sú stofnun, sem komið var á fót einungis tveimur árum fyrr, var vísir að mikilvægri samþættingu á varnarmálatengdum verkefnum íslenska ríkisins, meðal annars vandaðri greiningu á öryggisógnum þeim sem við stöndum frammi fyrir og nú sem aldrei fyrr! Það er ekki eðlilegt að slíkar greiningar séu unnar á vettvangi borgaralegra stofnana á borð við lögregluna og skapar það í raun í sjálfu sér öryggisógn fyrir bandalagsþjóðir okkar í NATO, sem þurfa að deila með okkur upplýsingum til að varnarkeðjan virki sem skyldi. Löggæslustofnanir eiga að sama skapi ekki að búa yfir valdheimildum eða upplýsingum sem eingöngu eiga að vera á vettvangi stofnana sem sinna landvörnum og öryggi ríkisins sem slíks. Slíkt er á mjög gráu svæði lýðræðislega. Það er að ég held enginn - og sannarlega ekki minn góði kollega Bjarni Már Magnússon - að tala um þungvopnaðar hersveitir skipaðar krúnurökuðum 19 til 26 ára gömlum íslenskum borgar- og sveitapiltum sem ættu að eiga í einhverskonar fullu tré við rússneskan innrásarher, heldur er verið að tala um að taka rækilega til í stjórnsýslu íslenskra varnarmála. Það er til þess að auka sjálfstæða getu okkar til að taka afstöðu til okkar eigin landvarna og kannski ekki síst til að við séum ekki veiki hlekkurinn í þeirri sterku keðju sem þarf að vera til staðar þegar kemur að því að standa vörð um lýðræðisleg gildi, frelsi og fullveldi þjóða í okkar heimshluta. Þurfi það til að stofna varnarmálaráðuneyti og skilgreina þá starfsmenn á vegum íslenskra stjórnvalda sem nú þegar sinna varnartengdum verkefnum sem „hernaðarlega“ þá væru það að mínu mati skynsamleg fyrstu skref. Höfundur er dósent í stjórnmálafræði við Háskólann á Bifröst
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun