Geðheilbrigði: Hvar eiga forvarnirnar að byrja? Kristín Inga Grímsdóttir og Ragna Kristmundsdóttir skrifa 10. september 2022 08:01 Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon Skoðun Fjöldi fyrirtækja hætta með Rapyd Oddný Björg Rafnsdóttir Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon Skoðun Skoðun Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal skrifar Skoðun Nýsköpun innviða Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Fjöldi fyrirtækja hætta með Rapyd Oddný Björg Rafnsdóttir skrifar Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir skrifar Skoðun Vill ekki lengur íslenzkan her? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Sjá meira
Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun.
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar