Kosningahugleiðing: Hvernig kýs ég þannig að atkvæði mitt breyti einhverju um landstjórnina? Haukur Arnþórsson skrifar 20. september 2021 12:32 Gott stjórnmálafyrirkomulag ætti að setja upp skýra og auðvelda valkosti fyrir kjósendur. Það myndum við kalla þróað stjórnmálakerfi. En því er ekki að heilsa hér á landi. Erfitt er fyrir kjósendur að sjá fyrir hvaða áhrif atkvæði þeirra hafa á landstjórnina og að nokkru leyti er kosið í blindni. Þrennt kemur til: (i) Að ríkisstjórnarflokkarnir eru nánast einráðir á Alþingi, sem þýðir þá að stjórnarandstaðan er valdalítil eða valdalaus, (ii) að flokkarnir mynda ekki kosningablokkir fyrir kosningar, þannig að kjósendur sjái fyrir sér valkosti í ríkisstjórnarmynstri, (iii) og að kosningakerfið getur valdið því að atkvæði nýtist allt öðrum en til stóð. Lítum á þetta. Ofurvald ríkisstjórnar Ríkisstjórnarflokkarnir eru allt að því einráðir á þingi. Það þýðir samt ekki að þingið sé valdalaust því ríkisstjórnarflokkarnir þurfa að samþykkja öll frumvörp áður en þau koma fram og getur verið erfitt að koma máli í gegnum samstarfsflokk – reyndar á öllum stigum málsins, því niðurskurður mála á sér ekki aðeins stað fyrir framlagningu, heldur líka í þinglok þegar samið er um hvaða mál verða að lögum. Kjósandi sem kýs stjórnarandstöðuflokk hefur gert atkvæði sitt nánast áhrifalaust. Þúsundir kjósenda kusu Flokk fólksins 2017, og hann er sennilega öflugasti málsvari öryrkja og aldraða sem starfað hefur á Alþingi, en staða þeirra hópa batnaði ekki, heldur versnaði hún hlutfallslega gagnvart öðrum hópum á kjörtímabilinu – af því að atkvæði þeirra rann til flokks utan stjórnar, algerlega áhrifalauss flokks. Af þessum ástæðum var yfirlýsing Gunnars Smára Egilssonar um að engin vinstri stjórn yrði mynduð án Sósíalistaflokksins mjög mikilvæg – þannig segir hann að atkvæði greitt sósíalistum verði ekki áhrifalaust. [Andstætt þessu er svo danska módelið, sem ég hef oft skrifað um, það gerir stjórnarandstöðuflokka ekki áhrifalausa, heldur geta þeir unnið að framgangi hugmynda sinna.] Svo spurningin er: Verður maður virkilega að sjá fyrir hvaða stjórnarmynstur verði til að atkvæði manns hafi áhrif? Svarið er já. Ríkisstjórnarmynstur fyrir kosningar Óvissan stafar ekki síst af því að stjórnarmyndun á sér algerlega stað eftir kosningar. Allir flokkar ganga (með fáum undantekningum) óbundnir til kosninga og geta gert það sem þeim sýnist að þeim loknum. Ekki eru myndaðar kosningablokkir sem samið hafa sín í milli um málefni sem síðan verður lögð áhersla á í nýrri ríkisstjórn. Þetta veikir möguleika kjósenda mikið til að hafa áhrif með atkvæði sínu. Kjósandinn velur ekki ríkisstjórnarmynstur og velur ekki flokk innan kosningablokkar til að styrkja ákveðin sjónarmið í nýrri ríkisstjórn. Þannig getur enginn kjósandi sagt með fullri vissu: ég kaus og styrkti stöðu vinstri sjónarmiða eða ég kaus til hægri – ég kaus framfarir og breytingar eða ég kaus kyrrstöðu – af því að allir flokkar geta að loknum kosningum gengið til annars stjórnarsamstarfs en kjósendur þeirra ætluðust til með atkvæði sínu. Gallað kosningakerfi Kosningakerfið getur líka gert kjósendum erfitt fyrir. Atkvæði greitt flokki í því skyni að koma manni í baráttusæti að – segjum að femínisti í Kópavogi vilji koma ungri framsækinni konu að – getur leitt til þess að eldri karl á Austfjörðum, sem hugsar ekki um neitt annað en fisk, komist að. Þá hefur hinn hái þröskuldur til að ná inn uppbótarþingmönnum líka áhrif. Atkvæði greitt litlum flokkum getur verið, ekki aðeins greitt áhrifalausum flokki á þingi, er ekki aðeins kastað á glæ – heldur getur það komið andstæðingi flokksins sem kosinn var, í ríkisstjórn. Staðan er þannig nú að atkvæðafjöldi Flokks fólksins og Miðflokksins mun líklega ráða því hvernig ríkisstjórn verður. Ef atkvæðin verða færri en 5% þá er líklegt að ríkisstjórnin haldi velli, þá á innan við helmingi atkvæða, en ef flokkarnir koma mönnum að, er hún væntanlega fallinn. Í kosningunum 2013 glötuðust rúmlega 12% atkvæða (um 22 þús. atkvæði) sem runnu til lítilla framboða sem ekki komu mönnum að (vinstri framboða og hægri grænna). Það kom stóru flokkunum til góða þannig að Framsókn og Sjálfstæðisflokkurinn komust í stjórn með 38 þingmenn, með mjög góðan meirihluta á þingi, en voru með töluvert umfram hlutfall af fylgi. Lokaorð Af þessu þrennu leiðir að kjósandi kýs nokkuð blint. Hann ætlar sér kannski að styrkja heilbrigðiskerfið, bæta kjör öryrkja, aldraðra, atvinnulausra og námsmanna, styrkja framþróun og sprotafyrirtæki, fella sjávarútvegsstefnuna, styrkja stöðu nýju stjórnarskrárinnar – eða hvað annað – en hann fær enga vissu um að atkvæði hans gagnist málstaðnum svo nokkru nemi. Þetta stjórnmálakerfi gefur stjórnmálamönnunum hámarks völd. Með því að almenningur hefur ekki skýra valkosti er auðvelt að sniðganga hann. Ég ræði nánar um sniðgöngu stjórnmálanna gagnvart vilja almennings í annarri kosningahugleiðingu. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og höfundur bókarinnar: Um Alþingi: Hver kennir kennaranum, sem kom út 2019. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Haukur Arnþórsson Skoðun: Kosningar 2021 Alþingiskosningar 2021 Mest lesið Er ég eins og ég er? - Svar við pistli heilbrigðisráðherra Eldur Smári Kristinsson Skoðun Þegar fjórða valdið sefur – og gamla tuggan lifir Sigríður Svanborgardóttir Skoðun Óvelkomnar alls staðar Kristín Davíðsdóttir Skoðun Ég er eins og ég er – um heilbrigðisþjónustu við trans fólk Alma D. Möller Skoðun Umbóta á námi fanga enn beðið Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Opið bréf til utanríkisráðherra og alþingismanna: Farbann á hermenn sem taka þátt í þjóðarmorði Helen Ólafsdóttir Skoðun Furðuleg meðvirkni með fúskurum Jón Kaldal Skoðun Raddir, sýnir og aðrar óhefðbundnar skynjanir Svava Arnardóttir Skoðun Erfðir og endurframleiðsla félagslegra vandamála milli kynslóða Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Halldór 13.09.2025 Halldór Skoðun Skoðun Börn með fjölþættan vanda – horft til framtíðar Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Umbóta á námi fanga enn beðið Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Þegar fjórða valdið sefur – og gamla tuggan lifir Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Erfðir og endurframleiðsla félagslegra vandamála milli kynslóða Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til utanríkisráðherra og alþingismanna: Farbann á hermenn sem taka þátt í þjóðarmorði Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Raddir, sýnir og aðrar óhefðbundnar skynjanir Svava Arnardóttir skrifar Skoðun Er ég eins og ég er? - Svar við pistli heilbrigðisráðherra Eldur Smári Kristinsson skrifar Skoðun Eftir höfðinu dansa limirnir Hallfríður Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Sýklasótt – tími og þekking skiptir máli Alma Möller skrifar Skoðun Frá upplausn til uppbyggingar Þór Pálsson skrifar Skoðun Hagsmunir sveitanna í vasa heildsala Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Verið að vinna sér í haginn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ég er eins og ég er – um heilbrigðisþjónustu við trans fólk Alma D. Möller skrifar Skoðun Óvelkomnar alls staðar Kristín Davíðsdóttir skrifar Skoðun Samstillt átak um öryggi Íslands Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Við elskum pizzur Herdís Magna Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Grafið undan grunnstoð samfélagsins skrifar Skoðun Fjölbreytt líf í sjónum Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar Skoðun Hæfniviðmið eða tölulegar einkunnir, hvað segir okkur meira um nám? Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Gætum eggja og forðumst náttúruleysi! Pétur Heimisson skrifar Skoðun Hraðara regluverk fyrir ómissandi innviði! Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Lesblinda og skólahald á Norðurlöndunum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Heimspeki og hugmyndaheimur Kína Jón Sigurgeirsson skrifar Skoðun Furðuleg meðvirkni með fúskurum Jón Kaldal skrifar Skoðun Þegar viska breytist í vopn Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Þingmálaskrá og fjárlagafrumvarp 2026: „Tiltekt“ á kostnað lífskjara Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Verndum líffræðilega fjölbreytni í hafi! Laura Sólveig Lefort Scheefer,Valgerður Árnadóttir,Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar Skoðun Jafnréttisstofa í 25 ár: Er þetta ekki komið? Martha Lilja Olsen skrifar Skoðun Hvar er textinn? Sigurlín Margrét Sigurðardóttir skrifar Skoðun Berklar, Krakk og Rough Sleep Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Sjá meira
Gott stjórnmálafyrirkomulag ætti að setja upp skýra og auðvelda valkosti fyrir kjósendur. Það myndum við kalla þróað stjórnmálakerfi. En því er ekki að heilsa hér á landi. Erfitt er fyrir kjósendur að sjá fyrir hvaða áhrif atkvæði þeirra hafa á landstjórnina og að nokkru leyti er kosið í blindni. Þrennt kemur til: (i) Að ríkisstjórnarflokkarnir eru nánast einráðir á Alþingi, sem þýðir þá að stjórnarandstaðan er valdalítil eða valdalaus, (ii) að flokkarnir mynda ekki kosningablokkir fyrir kosningar, þannig að kjósendur sjái fyrir sér valkosti í ríkisstjórnarmynstri, (iii) og að kosningakerfið getur valdið því að atkvæði nýtist allt öðrum en til stóð. Lítum á þetta. Ofurvald ríkisstjórnar Ríkisstjórnarflokkarnir eru allt að því einráðir á þingi. Það þýðir samt ekki að þingið sé valdalaust því ríkisstjórnarflokkarnir þurfa að samþykkja öll frumvörp áður en þau koma fram og getur verið erfitt að koma máli í gegnum samstarfsflokk – reyndar á öllum stigum málsins, því niðurskurður mála á sér ekki aðeins stað fyrir framlagningu, heldur líka í þinglok þegar samið er um hvaða mál verða að lögum. Kjósandi sem kýs stjórnarandstöðuflokk hefur gert atkvæði sitt nánast áhrifalaust. Þúsundir kjósenda kusu Flokk fólksins 2017, og hann er sennilega öflugasti málsvari öryrkja og aldraða sem starfað hefur á Alþingi, en staða þeirra hópa batnaði ekki, heldur versnaði hún hlutfallslega gagnvart öðrum hópum á kjörtímabilinu – af því að atkvæði þeirra rann til flokks utan stjórnar, algerlega áhrifalauss flokks. Af þessum ástæðum var yfirlýsing Gunnars Smára Egilssonar um að engin vinstri stjórn yrði mynduð án Sósíalistaflokksins mjög mikilvæg – þannig segir hann að atkvæði greitt sósíalistum verði ekki áhrifalaust. [Andstætt þessu er svo danska módelið, sem ég hef oft skrifað um, það gerir stjórnarandstöðuflokka ekki áhrifalausa, heldur geta þeir unnið að framgangi hugmynda sinna.] Svo spurningin er: Verður maður virkilega að sjá fyrir hvaða stjórnarmynstur verði til að atkvæði manns hafi áhrif? Svarið er já. Ríkisstjórnarmynstur fyrir kosningar Óvissan stafar ekki síst af því að stjórnarmyndun á sér algerlega stað eftir kosningar. Allir flokkar ganga (með fáum undantekningum) óbundnir til kosninga og geta gert það sem þeim sýnist að þeim loknum. Ekki eru myndaðar kosningablokkir sem samið hafa sín í milli um málefni sem síðan verður lögð áhersla á í nýrri ríkisstjórn. Þetta veikir möguleika kjósenda mikið til að hafa áhrif með atkvæði sínu. Kjósandinn velur ekki ríkisstjórnarmynstur og velur ekki flokk innan kosningablokkar til að styrkja ákveðin sjónarmið í nýrri ríkisstjórn. Þannig getur enginn kjósandi sagt með fullri vissu: ég kaus og styrkti stöðu vinstri sjónarmiða eða ég kaus til hægri – ég kaus framfarir og breytingar eða ég kaus kyrrstöðu – af því að allir flokkar geta að loknum kosningum gengið til annars stjórnarsamstarfs en kjósendur þeirra ætluðust til með atkvæði sínu. Gallað kosningakerfi Kosningakerfið getur líka gert kjósendum erfitt fyrir. Atkvæði greitt flokki í því skyni að koma manni í baráttusæti að – segjum að femínisti í Kópavogi vilji koma ungri framsækinni konu að – getur leitt til þess að eldri karl á Austfjörðum, sem hugsar ekki um neitt annað en fisk, komist að. Þá hefur hinn hái þröskuldur til að ná inn uppbótarþingmönnum líka áhrif. Atkvæði greitt litlum flokkum getur verið, ekki aðeins greitt áhrifalausum flokki á þingi, er ekki aðeins kastað á glæ – heldur getur það komið andstæðingi flokksins sem kosinn var, í ríkisstjórn. Staðan er þannig nú að atkvæðafjöldi Flokks fólksins og Miðflokksins mun líklega ráða því hvernig ríkisstjórn verður. Ef atkvæðin verða færri en 5% þá er líklegt að ríkisstjórnin haldi velli, þá á innan við helmingi atkvæða, en ef flokkarnir koma mönnum að, er hún væntanlega fallinn. Í kosningunum 2013 glötuðust rúmlega 12% atkvæða (um 22 þús. atkvæði) sem runnu til lítilla framboða sem ekki komu mönnum að (vinstri framboða og hægri grænna). Það kom stóru flokkunum til góða þannig að Framsókn og Sjálfstæðisflokkurinn komust í stjórn með 38 þingmenn, með mjög góðan meirihluta á þingi, en voru með töluvert umfram hlutfall af fylgi. Lokaorð Af þessu þrennu leiðir að kjósandi kýs nokkuð blint. Hann ætlar sér kannski að styrkja heilbrigðiskerfið, bæta kjör öryrkja, aldraðra, atvinnulausra og námsmanna, styrkja framþróun og sprotafyrirtæki, fella sjávarútvegsstefnuna, styrkja stöðu nýju stjórnarskrárinnar – eða hvað annað – en hann fær enga vissu um að atkvæði hans gagnist málstaðnum svo nokkru nemi. Þetta stjórnmálakerfi gefur stjórnmálamönnunum hámarks völd. Með því að almenningur hefur ekki skýra valkosti er auðvelt að sniðganga hann. Ég ræði nánar um sniðgöngu stjórnmálanna gagnvart vilja almennings í annarri kosningahugleiðingu. Höfundur er stjórnsýslufræðingur og höfundur bókarinnar: Um Alþingi: Hver kennir kennaranum, sem kom út 2019.
Opið bréf til utanríkisráðherra og alþingismanna: Farbann á hermenn sem taka þátt í þjóðarmorði Helen Ólafsdóttir Skoðun
Erfðir og endurframleiðsla félagslegra vandamála milli kynslóða Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun
Skoðun Erfðir og endurframleiðsla félagslegra vandamála milli kynslóða Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til utanríkisráðherra og alþingismanna: Farbann á hermenn sem taka þátt í þjóðarmorði Helen Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Samstillt átak um öryggi Íslands Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir,Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Fjölbreytt líf í sjónum Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Laura Sólveig Lefort Scheefer skrifar
Skoðun Hæfniviðmið eða tölulegar einkunnir, hvað segir okkur meira um nám? Bryngeir Valdimarsson skrifar
Skoðun Þingmálaskrá og fjárlagafrumvarp 2026: „Tiltekt“ á kostnað lífskjara Svandís Svavarsdóttir,Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar
Skoðun Verndum líffræðilega fjölbreytni í hafi! Laura Sólveig Lefort Scheefer,Valgerður Árnadóttir,Þorgerður María Þorbjarnardóttir skrifar
Opið bréf til utanríkisráðherra og alþingismanna: Farbann á hermenn sem taka þátt í þjóðarmorði Helen Ólafsdóttir Skoðun
Erfðir og endurframleiðsla félagslegra vandamála milli kynslóða Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun