Hvaða svívirðingar segja menn um keisarann á fylleríi? Þórlindur Kjartansson skrifar 12. október 2018 07:45 Góði dátinn Svejk var ekki lengi að koma sér í vandræði gagnvart leynilögreglumanninum Bretschneider þegar þeir hittust á kaffihúsinu Bikarinn í Vínarborg. Það þurfti heldur ekki mikið til. Sú einfalda staðhæfing Svejks, að fólk ætti það til að tala af vanvirðingu um keisarann á fylleríum, dugði til þess að leynilögreglumaðurinn handtók hann—og lét sér ekki nægja það heldur greip líka hinn orðvara veitingamann Pavilec og dró báða á lögreglustöðina. Jafnvel þótt Svejk hafi sjálfur tekið skilmerkilega fram að honum fyndist keisarinn alls ekki eiga það skilið að sagðar væru um hann svívirðingar þá var hann auðvitað að storka örlögunum með því að gefa í skyn að hann hefði samúð með því að annað fólk væri svo óvandað að virðingu sinni. Borgarleg mannréttindi Sögusvið Góða dátans Svejk er annar áratugur tuttugustu aldarinnar, sem er auðvitað löngu eftir að tjáningarfrelsið var fundið upp—en lengi frameftir öldum gat fólk þó átt von á því að vera refsað sérstaklega ef upp komst að það talaði illa um þjóðarleiðtoga og stjórnvöld. Slíkt er auðvitað ekki uppi á teningnum í dag á Vesturlöndum þar sem fólk er verndað í bak og fyrir af alls konar mannréttindum sem varin eru í stjórnarskrám og alþjóðlegum sáttmálum. Það myndi því engum manni detta í hug að Svejk ætti á hættu að vera handtekinn árið 2018 í Vínarborg fyrir að segja við lögreglumann að til sé fólk sem segi svívirðingar um keisarann á fylleríum. Og það er líka eins gott. Ef það er einhver risastór lærdómur sem draga má af sögunni—og ætti að vera tiltölulega óumdeildur—þá er það sá sannleikur að hin svokölluðu borgaralegu mannréttindi eru mikilvægustu stoðir mannvænlegs, friðsams og siðaðs samfélags. Þessi réttindi eru meira að segja mikilvægari heldur en lýðræðið, þótt nánast sé óhugsandi að annað geti þrifist til langs tíma án hins. Kúgun í þögninni Af þessum borgaralegu mannréttindum er tjáningarfrelsið oftast talið mikilvægast. Þegar stjórnvöld ákveða að hefta með valdboði rétt fólks til þess að tjá sig—til dæmis með svívirðingum um keisarann á fylleríum—þá er tómt mál að tala um raunverulegt lýðræði, og býsna hætt er við að öll gagnrýni á stjórnvöld og viðteknar skoðanir koðni fljótt niður. Með því er skrúfað fyrir uppsprettur nýrra strauma í stjórnmálum, vísindum og menningarlífi. Það er líka þannig í öllum bókmenntum sem fjalla um harðstjórnir og hörmungarheima að þar er fólki refsað harkalega fyrir að tjá sig frjálst; og jafnvel fyrir að hugsa frjálst. Þetta er ekki bara meginþema í bókmenntum á borð við 1984, Brave New World og Farenheit 451—heldur kveikti JK Rowling á sömu peru þegar hún ákvað að illmennið Voldemort væri svo máttugt að fólk þyrði ekki einu sinni að segja nafnið hans upphátt heldur talaði bara um „þann sem ekki má nefna“. Það felst nefnilega heilmikil kúgun í því að þagga niður í fólki; hvort sem kúgarinn kemur fram í formi refsiglaðra stjórnvalda, ofstopafulls múgs eða—sem oftast er—í óskilgreindum ótta og sjálfsritskoðun. Þetta veit fólk í harðstjórnarríkjum mætavel. Ef maður hittir unga stúdenta á bar í Moskvu þá munu þeir tala mjög varlega um þarlend stjórnvöld þangað til þeir telja sig fullvissa um að hægt sé að treysta viðmælandanum. Þar vill enginn láta spyrjast um sig að hann segi svívirðingar um keisarann á fylleríi. Í Norður-Kóreu fæst ekki nokkur maður til þess að láta í ljós annað en djúpstæða lotningu gagnvart einvaldinum. Og hvað má þá segja um Sádi-Arabíu? Þar beita stjórnvöld miskunnarlausri kúgun gegn öllum þeim sem með sannfærandi málflutningi geta ógnað valdi konungsfjölskyldunnar. Nú síðast hvarf Jamal Khashoggi, nafntogaður gagnrýnandi stjórnvalda, eftir að hafa verið ginntur inn í ræðismannsskrifstofu Sádi-Arabíu í Istanbúl. Tyrknesk stjórnvöld þykjast fullviss um að þar hafi fimmtán manna hópur frá sádiarabískum yfirvöldum drepið manninn og bútað hann niður. Þetta hefur ekki verið sannað, en flest bendir til þess að stjórnvöld í Riyahd séu ekki bara sek um glæpinn heldur vilji gjarnan auglýsa hann; öðrum til varnaðar. Tjáningarfrelsi fyrir fávita Þótt allir geti líklega tekið undir mikilvægi tjáningarfrelsis fyrir gagnrýnendur í harðstjórnarríkjum þá leyfum við sambærilegu frelsi stundum að fara í taugarnar á okkur þegar okkur finnst illa farið með það. Þá lætur fólk sér ekki nægja að segja um þvælukenndar og heimskulegar deleringar á Facebook að málflutningurinn dæmi sig sjálfur—heldur eru gerðar kröfur um refsingar og atvinnumissi. Þessar kröfur heyrast, og nást jafnvel fram, þótt engin leið sé að líta á slíkt þrugl sem alvarlegt innlegg í umræðuna heldur eigi miklu meira skylt við óvarlegt og heimskulegt tuð á fylleríum á krám og kaffihúsum. Tjáningarfrelsið er nefnilega ekki mikilvægt af því það verndar rétt sjónarmið og kurteislega tjáningu—heldur af því það verndar öll sjónarmið og alla tjáningu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Sjá meira
Góði dátinn Svejk var ekki lengi að koma sér í vandræði gagnvart leynilögreglumanninum Bretschneider þegar þeir hittust á kaffihúsinu Bikarinn í Vínarborg. Það þurfti heldur ekki mikið til. Sú einfalda staðhæfing Svejks, að fólk ætti það til að tala af vanvirðingu um keisarann á fylleríum, dugði til þess að leynilögreglumaðurinn handtók hann—og lét sér ekki nægja það heldur greip líka hinn orðvara veitingamann Pavilec og dró báða á lögreglustöðina. Jafnvel þótt Svejk hafi sjálfur tekið skilmerkilega fram að honum fyndist keisarinn alls ekki eiga það skilið að sagðar væru um hann svívirðingar þá var hann auðvitað að storka örlögunum með því að gefa í skyn að hann hefði samúð með því að annað fólk væri svo óvandað að virðingu sinni. Borgarleg mannréttindi Sögusvið Góða dátans Svejk er annar áratugur tuttugustu aldarinnar, sem er auðvitað löngu eftir að tjáningarfrelsið var fundið upp—en lengi frameftir öldum gat fólk þó átt von á því að vera refsað sérstaklega ef upp komst að það talaði illa um þjóðarleiðtoga og stjórnvöld. Slíkt er auðvitað ekki uppi á teningnum í dag á Vesturlöndum þar sem fólk er verndað í bak og fyrir af alls konar mannréttindum sem varin eru í stjórnarskrám og alþjóðlegum sáttmálum. Það myndi því engum manni detta í hug að Svejk ætti á hættu að vera handtekinn árið 2018 í Vínarborg fyrir að segja við lögreglumann að til sé fólk sem segi svívirðingar um keisarann á fylleríum. Og það er líka eins gott. Ef það er einhver risastór lærdómur sem draga má af sögunni—og ætti að vera tiltölulega óumdeildur—þá er það sá sannleikur að hin svokölluðu borgaralegu mannréttindi eru mikilvægustu stoðir mannvænlegs, friðsams og siðaðs samfélags. Þessi réttindi eru meira að segja mikilvægari heldur en lýðræðið, þótt nánast sé óhugsandi að annað geti þrifist til langs tíma án hins. Kúgun í þögninni Af þessum borgaralegu mannréttindum er tjáningarfrelsið oftast talið mikilvægast. Þegar stjórnvöld ákveða að hefta með valdboði rétt fólks til þess að tjá sig—til dæmis með svívirðingum um keisarann á fylleríum—þá er tómt mál að tala um raunverulegt lýðræði, og býsna hætt er við að öll gagnrýni á stjórnvöld og viðteknar skoðanir koðni fljótt niður. Með því er skrúfað fyrir uppsprettur nýrra strauma í stjórnmálum, vísindum og menningarlífi. Það er líka þannig í öllum bókmenntum sem fjalla um harðstjórnir og hörmungarheima að þar er fólki refsað harkalega fyrir að tjá sig frjálst; og jafnvel fyrir að hugsa frjálst. Þetta er ekki bara meginþema í bókmenntum á borð við 1984, Brave New World og Farenheit 451—heldur kveikti JK Rowling á sömu peru þegar hún ákvað að illmennið Voldemort væri svo máttugt að fólk þyrði ekki einu sinni að segja nafnið hans upphátt heldur talaði bara um „þann sem ekki má nefna“. Það felst nefnilega heilmikil kúgun í því að þagga niður í fólki; hvort sem kúgarinn kemur fram í formi refsiglaðra stjórnvalda, ofstopafulls múgs eða—sem oftast er—í óskilgreindum ótta og sjálfsritskoðun. Þetta veit fólk í harðstjórnarríkjum mætavel. Ef maður hittir unga stúdenta á bar í Moskvu þá munu þeir tala mjög varlega um þarlend stjórnvöld þangað til þeir telja sig fullvissa um að hægt sé að treysta viðmælandanum. Þar vill enginn láta spyrjast um sig að hann segi svívirðingar um keisarann á fylleríi. Í Norður-Kóreu fæst ekki nokkur maður til þess að láta í ljós annað en djúpstæða lotningu gagnvart einvaldinum. Og hvað má þá segja um Sádi-Arabíu? Þar beita stjórnvöld miskunnarlausri kúgun gegn öllum þeim sem með sannfærandi málflutningi geta ógnað valdi konungsfjölskyldunnar. Nú síðast hvarf Jamal Khashoggi, nafntogaður gagnrýnandi stjórnvalda, eftir að hafa verið ginntur inn í ræðismannsskrifstofu Sádi-Arabíu í Istanbúl. Tyrknesk stjórnvöld þykjast fullviss um að þar hafi fimmtán manna hópur frá sádiarabískum yfirvöldum drepið manninn og bútað hann niður. Þetta hefur ekki verið sannað, en flest bendir til þess að stjórnvöld í Riyahd séu ekki bara sek um glæpinn heldur vilji gjarnan auglýsa hann; öðrum til varnaðar. Tjáningarfrelsi fyrir fávita Þótt allir geti líklega tekið undir mikilvægi tjáningarfrelsis fyrir gagnrýnendur í harðstjórnarríkjum þá leyfum við sambærilegu frelsi stundum að fara í taugarnar á okkur þegar okkur finnst illa farið með það. Þá lætur fólk sér ekki nægja að segja um þvælukenndar og heimskulegar deleringar á Facebook að málflutningurinn dæmi sig sjálfur—heldur eru gerðar kröfur um refsingar og atvinnumissi. Þessar kröfur heyrast, og nást jafnvel fram, þótt engin leið sé að líta á slíkt þrugl sem alvarlegt innlegg í umræðuna heldur eigi miklu meira skylt við óvarlegt og heimskulegt tuð á fylleríum á krám og kaffihúsum. Tjáningarfrelsið er nefnilega ekki mikilvægt af því það verndar rétt sjónarmið og kurteislega tjáningu—heldur af því það verndar öll sjónarmið og alla tjáningu.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann Skoðun