Íslensk stjórnmálaumræða og ný stjórnarskrá Stefán Erlendsson skrifar 27. október 2017 07:00 Um daginn hitti ég sænsk hjón sem komu hingað til lands í stutt frí. Við tókum tal saman og ræddum dágóða stund um stjórnmál á Íslandi og í Svíþjóð og muninn á stjórnmálamenningu landanna. Konan sem er hagfræðingur hafði komið til Íslands fyrir tveimur árum og lenti þá fyrir tilviljun á Alþingisrásinni þegar hún var að horfa á sjónvarp. Hún sagðist ekki hafa skilið allt sem fram fór en gat ekki betur séð en að þingmenn væru reiðir og atyrtu hver annan úr ræðustóli og furðaði sig á þessu háttalagi. Í Svíþjóð beri stjórnmálamenn virðingu fyrir pólitískum andstæðingum sínum og geri sér far um að vera kurteisir og málefnalegir. Ég upplýsti hjónin um að líklega hefði hún hitt á dagskrárlið sem sumir kalla „hálftíma hálfvitanna“ og að hér væri rík átakahefð í stjórnmálum – stóryrði, persónuníð og skætingur einkenndu stjórnmálaumræður á Íslandi. Lýsandi dæmi um þetta eru niðrandi ummæli fyrrverandi menntamálaráðherra um sérfræðing hjá Merrill Lynch bankanum sem varaði Íslendinga við skömmu fyrir bankahrunið 2008. Ráðherrann lýsti því yfir að maðurinn vissi ekkert í sinn haus og þyrfti greinilega á endurmenntun að halda en hafði varla sleppt orðinu þegar bankarnir féllu með brauki og bramli. Eftir þessa tölu setti viðmælendur mína hljóða um stund en hjónin spurðu síðan hvort ég kynni einhverjar skýringar á því hvers vegna íslensk stjórnmál væru þessu marki brennd. Algeng skoðun er sú að „ósiðirnir“ í umræðunni eigi sér menningarlegar rætur. Til dæmis hefur Ólafur Þ. Harðarson, prófessor í stjórnmálafræði við H.Í., bent á að „ef við berum okkur saman við Norðurlöndin þá erum við með svipað regluverk en samt þróast stjórnmálin hjá okkur öðruvísi. Það hefur mikið að gera með söguna og hvað verður venjuleg hegðun innan kerfisins og í rauninni stjórnmálasiðmenning…“ Að mati Ólafs er enginn hægðarleikur að breyta umræðuhefðinni. „Fyrsta skrefið er að tala um þetta.“ Bæði fræðasamfélagið og almenningur geti hér gegnt veigamiklu hlutverki en mikilvægast sé „að stjórnmálamennirnir átti sig á þessu sjálfir“ (Fréttatíminn, 4. maí 2012). Fátt bendir þó til að þeir muni gera það í bráð eða lengd. Þrátt fyrir góðan ásetning fólks sem tekur sæti á Alþingi er eins og það gangi í björg og komi út aftur sem umskiptingar. Núna síðast Guðmundur Steingrímsson, stofnandi og fyrrverandi þingmaður Bjartar framtíðar. Hann einsetti sér að breyta starfsanda og vinnulagi Alþingis til hins betra en rankaði á endanum við sér í foraðinu miðju. Á hinn bóginn eru aðrir sem líta svo á að umræðusiðirnir séu ekki einvörðungu menningarleg afurð heldur ráðist jafnframt af kerfislægum þáttum s.s. skipulagi og starfsháttum á vinnumarkaði, stofnanafyrirkomulagi stjórnmálanna, viðteknum hagstjórnaraðferðum og skipan flokkakerfisins. Þeirra á meðal eru Guðmundur Jónsson, prófessor í sagnfræði við H.Í., og Stefanía Óskarsdóttir, dósent í stjórnmálafræði við sama skóla.Aðhaldstæki Fulltrúar Pírata taka í sama streng og halda því fram að rót vandans liggi í stjórnkerfinu sem bjóði heim óheftu meirihlutaræði. Öndvert við Ólaf Þ. Harðarson, sem telur að vandinn verði ekki leystur með kerfisbreytingum, hafa þeir lagt til að sett verði í stjórnarskrá ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur til að stemma stigu við yfirgangi meirihlutans gagnvart minnihlutanum. Slíkt ákvæði, sem heimilaði tilgreindum minnihluta Alþingis og/eða hópi kjósenda að fara fram á þjóðaratkvæðagreiðslu í umdeildum málum, er öðrum þræði hugsað sem aðhaldstæki gagnvart meirihlutanum. Píratar binda einnig vonir við að ákvæði sem þetta stuðli að bættum samskiptum milli stjórnar og stjórnarandstöðu í þinginu. Sambærilegt ákvæði er að finna í Stjórnarskrá fólksins sem var samþykkt með 67,5% greiddra atkvæða í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2012. Niðurstöður gagnmerkrar samanburðarrannsóknar á stjórnmálaumræðum í nokkrum löndum renna stoðum undir fyrirkomulag af þessu tagi. Til grundvallar rannsókninni, sem unnin var af alþjóðlegu rannsóknarteymi með aðsetur í Sviss, liggja stofnana- og atferliskenningar í félagsfræði, greining stjórnmálafræðingsins Arends Lijphart á samkeppnis- og samvinnustjórnkerfum og kenningar á sviði rökræðulýðræðis. Eitt mikilvægt einkenni samvinnustjórnkerfa samkvæmt Lijphart eru aðhaldstæki á borð við þjóðaratkvæðagreiðslur. Rannsóknin leiðir m.a. í ljós að þegar minnihlutinn getur skotið umdeildum málum í þjóðaratkvæði skapar það hvata og/eða knýr meirihlutann til að koma fram við minnihlutann af meiri virðingu en ella og jafnvel taka tillit til sjónarmiða hans ólíkt því sem tíðkast í stjórnkerfum þar sem slíkt er ekki til staðar. Það er t.d. borðleggjandi að ef nýja stjórnarskráin hefði verið í gildi þegar breyting á lögum um stjórn fiskveiða var samþykkt á Alþingi vorið 2013 hefði stjórnarmeirihlutinn verið gerður afturreka með málið eða séð sig knúinn til að miðla málum eða semja við minnihlutann. Tæplega 15 prósent kjósenda höfðu mótmælt þessari ákvörðun með því að rita nafn sitt á undirskriftalista og skoðanakannanir sýndu að þorri landsmanna var mótfallinn lagabreytingunni. Höfundur er stjórnmálafræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Kosningar 2017 Mest lesið Hvenær leiddist þér síðast? Daðey Albertsdóttir,Silja Björk Egilsdóttir,Skúli Bragi Geirdal Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson Skoðun Lýðræði og framtíð RÚV: Tími til breytinga? Erling Valur Ingason Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir Skoðun Við höfum ekki efni á tvískinnungi SFS Vala Árnadóttir Skoðun Ferðamenn: Vanmetnir skattgreiðendur í íslensku hagkerfi Þórir Garðarsson Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson Skoðun Endurnýjun hugarfarsins Bjarni Karlsson Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Það er betra fyrir okkur öll að Háskóli Íslands efli fjarnám Darri Rafn Hólmarsson skrifar Skoðun Yfirfull fangelsi, brostið kerfi Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun Þegar rafmagn hættir að vera sjálfsagður hlutur Árni B. Möller skrifar Skoðun Það er flókið að eiga næstum 500 milljarða króna á Íslandi Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lýðræði og framtíð RÚV: Tími til breytinga? Erling Valur Ingason skrifar Skoðun 5.maí Alþjóðadagur ljósmæðra Unnur Berglind Friðriksdóttir skrifar Skoðun Endurnýjun hugarfarsins Bjarni Karlsson skrifar Skoðun Ferðamenn: Vanmetnir skattgreiðendur í íslensku hagkerfi Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Góð vísa... Ole Anton Bieltvedt skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á tvískinnungi SFS Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað getum við lært af Víetnamstríðinu? Einar Magnússon skrifar Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar Skoðun Fristund.is fyrir öll - líka eldra fólk Sara Björg Sigurðardóttir skrifar Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Sjá meira
Um daginn hitti ég sænsk hjón sem komu hingað til lands í stutt frí. Við tókum tal saman og ræddum dágóða stund um stjórnmál á Íslandi og í Svíþjóð og muninn á stjórnmálamenningu landanna. Konan sem er hagfræðingur hafði komið til Íslands fyrir tveimur árum og lenti þá fyrir tilviljun á Alþingisrásinni þegar hún var að horfa á sjónvarp. Hún sagðist ekki hafa skilið allt sem fram fór en gat ekki betur séð en að þingmenn væru reiðir og atyrtu hver annan úr ræðustóli og furðaði sig á þessu háttalagi. Í Svíþjóð beri stjórnmálamenn virðingu fyrir pólitískum andstæðingum sínum og geri sér far um að vera kurteisir og málefnalegir. Ég upplýsti hjónin um að líklega hefði hún hitt á dagskrárlið sem sumir kalla „hálftíma hálfvitanna“ og að hér væri rík átakahefð í stjórnmálum – stóryrði, persónuníð og skætingur einkenndu stjórnmálaumræður á Íslandi. Lýsandi dæmi um þetta eru niðrandi ummæli fyrrverandi menntamálaráðherra um sérfræðing hjá Merrill Lynch bankanum sem varaði Íslendinga við skömmu fyrir bankahrunið 2008. Ráðherrann lýsti því yfir að maðurinn vissi ekkert í sinn haus og þyrfti greinilega á endurmenntun að halda en hafði varla sleppt orðinu þegar bankarnir féllu með brauki og bramli. Eftir þessa tölu setti viðmælendur mína hljóða um stund en hjónin spurðu síðan hvort ég kynni einhverjar skýringar á því hvers vegna íslensk stjórnmál væru þessu marki brennd. Algeng skoðun er sú að „ósiðirnir“ í umræðunni eigi sér menningarlegar rætur. Til dæmis hefur Ólafur Þ. Harðarson, prófessor í stjórnmálafræði við H.Í., bent á að „ef við berum okkur saman við Norðurlöndin þá erum við með svipað regluverk en samt þróast stjórnmálin hjá okkur öðruvísi. Það hefur mikið að gera með söguna og hvað verður venjuleg hegðun innan kerfisins og í rauninni stjórnmálasiðmenning…“ Að mati Ólafs er enginn hægðarleikur að breyta umræðuhefðinni. „Fyrsta skrefið er að tala um þetta.“ Bæði fræðasamfélagið og almenningur geti hér gegnt veigamiklu hlutverki en mikilvægast sé „að stjórnmálamennirnir átti sig á þessu sjálfir“ (Fréttatíminn, 4. maí 2012). Fátt bendir þó til að þeir muni gera það í bráð eða lengd. Þrátt fyrir góðan ásetning fólks sem tekur sæti á Alþingi er eins og það gangi í björg og komi út aftur sem umskiptingar. Núna síðast Guðmundur Steingrímsson, stofnandi og fyrrverandi þingmaður Bjartar framtíðar. Hann einsetti sér að breyta starfsanda og vinnulagi Alþingis til hins betra en rankaði á endanum við sér í foraðinu miðju. Á hinn bóginn eru aðrir sem líta svo á að umræðusiðirnir séu ekki einvörðungu menningarleg afurð heldur ráðist jafnframt af kerfislægum þáttum s.s. skipulagi og starfsháttum á vinnumarkaði, stofnanafyrirkomulagi stjórnmálanna, viðteknum hagstjórnaraðferðum og skipan flokkakerfisins. Þeirra á meðal eru Guðmundur Jónsson, prófessor í sagnfræði við H.Í., og Stefanía Óskarsdóttir, dósent í stjórnmálafræði við sama skóla.Aðhaldstæki Fulltrúar Pírata taka í sama streng og halda því fram að rót vandans liggi í stjórnkerfinu sem bjóði heim óheftu meirihlutaræði. Öndvert við Ólaf Þ. Harðarson, sem telur að vandinn verði ekki leystur með kerfisbreytingum, hafa þeir lagt til að sett verði í stjórnarskrá ákvæði um þjóðaratkvæðagreiðslur til að stemma stigu við yfirgangi meirihlutans gagnvart minnihlutanum. Slíkt ákvæði, sem heimilaði tilgreindum minnihluta Alþingis og/eða hópi kjósenda að fara fram á þjóðaratkvæðagreiðslu í umdeildum málum, er öðrum þræði hugsað sem aðhaldstæki gagnvart meirihlutanum. Píratar binda einnig vonir við að ákvæði sem þetta stuðli að bættum samskiptum milli stjórnar og stjórnarandstöðu í þinginu. Sambærilegt ákvæði er að finna í Stjórnarskrá fólksins sem var samþykkt með 67,5% greiddra atkvæða í ráðgefandi þjóðaratkvæðagreiðslu árið 2012. Niðurstöður gagnmerkrar samanburðarrannsóknar á stjórnmálaumræðum í nokkrum löndum renna stoðum undir fyrirkomulag af þessu tagi. Til grundvallar rannsókninni, sem unnin var af alþjóðlegu rannsóknarteymi með aðsetur í Sviss, liggja stofnana- og atferliskenningar í félagsfræði, greining stjórnmálafræðingsins Arends Lijphart á samkeppnis- og samvinnustjórnkerfum og kenningar á sviði rökræðulýðræðis. Eitt mikilvægt einkenni samvinnustjórnkerfa samkvæmt Lijphart eru aðhaldstæki á borð við þjóðaratkvæðagreiðslur. Rannsóknin leiðir m.a. í ljós að þegar minnihlutinn getur skotið umdeildum málum í þjóðaratkvæði skapar það hvata og/eða knýr meirihlutann til að koma fram við minnihlutann af meiri virðingu en ella og jafnvel taka tillit til sjónarmiða hans ólíkt því sem tíðkast í stjórnkerfum þar sem slíkt er ekki til staðar. Það er t.d. borðleggjandi að ef nýja stjórnarskráin hefði verið í gildi þegar breyting á lögum um stjórn fiskveiða var samþykkt á Alþingi vorið 2013 hefði stjórnarmeirihlutinn verið gerður afturreka með málið eða séð sig knúinn til að miðla málum eða semja við minnihlutann. Tæplega 15 prósent kjósenda höfðu mótmælt þessari ákvörðun með því að rita nafn sitt á undirskriftalista og skoðanakannanir sýndu að þorri landsmanna var mótfallinn lagabreytingunni. Höfundur er stjórnmálafræðingur.
Skoðun Góður rekstur Mosfellsbæjar og framtíðin björt Halla Karen Kristjánsdóttir,Anna Sigríður Guðnadóttir ,Lovísa Jónsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar