Ríki án þjóða Jón Ormur Halldórsson skrifar 5. apríl 2012 06:00 Sagt er að flest stríð í samtímanum séu borgarastríð. Það er rétt en þetta eru þó ekki einföld sannindi því oftar en ekki eru átök innan samfélaga knúin af hagsmunum utan þeirra. Það hefði til dæmis ekki orðið borgarastríð í Írak án innrásar Bandaríkjanna. Milljónir mannslífa hefðu líka sparast í Kongó ef enginn utan þess volaða lands hefði haft hag af ófriði þar. Áratugastríð í Afganistan hefur líka snúist að miklu leyti um innrás Sovétríkjanna og hernað Vesturlanda. En flest stríð nú á dögum, þó ekki öll, eru að minnsta kosti öðrum þræði stríð á milli hópa sem opinberlega tilheyra sömu þjóðinni.Þúsundir þjóða? En hvað er þjóð? Tilraunir til skilgreiningar á þessu fyrirbæri hafa skilað hugmyndum um að þjóðir jarðar séu þrjú þúsund eða jafnvel fimm þúsund talsins en ríki heims eru tæplega tvö hundruð. Þá gera menn ráð fyrir því að tungumál, menning, trú og saga sameini hópa og greini þá um leið svo skýrt frá öðrum að hópurinn myndi sérstaka einingu. En þá eru líka mörg hundruð þjóðir á Indlandi og sumar þeirra bæði stórar og býsna fjölbreytilegar innbyrðis. Og ekki ófáar í Indónesíu, Kína, Brazilíu eða Rússlandi svo dæmi séu tekin. Afríka væri sjálfsagt heimsálfa þúsund þjóða ef þetta snerist um menningu, uppruna og tungu.Ímyndaðar þjóðir Önnur vel þekkt nálgun er að líta á þjóðir sem ímynduð samfélög með pólitískar kröfur um fullveldi í eigin málum. Þjóð sé þannig hópur sem af einhverjum ástæðum hefur pólitískan skilning á sjálfum sér. Þjóðir eru þá jafn nýtt fyrirbæri og hugtakið þjóð sem er yngra í nútímamerkingu en mönnum er tamt að álíta. Þjóðir eru að þessari hugsun félagslegur tilbúningur sem þjónar pólitískum og efnahagslegum markmiðum. Þær eru því ekki náttúrulegar eða endilega gamlar þótt tilvísanir í þá átt séu oftast nær helsti efniviður réttlætingar á þessum tilbúningi. Dýrustu sameignir þjóðar eru þá væntanlega einhvers konar sameiginlegar ímyndanir um uppruna, samstöðu, skyldleika og sögu viðkomandi hóps.Sjálfsögð ríki? Þótt sumar þjóðir hafi mátt berjast lengi fyrir sínu eigin ríki eru sennilega enn fleiri dæmi um ríki sem hafa þurft að heyja tvísýna baráttu fyrir því að búa til þjóðir í kringum sig. Hundrað og fimmtíu árum eftir stofnun Ítalíu eru til dæmis margir þeirrar skoðunar að Ítalía hafi orðið til fyrir slysni og óheppilegan misskilning og að því verði seint til farsællar tengingar á milli ríkis og almennings í því landi. Frakkland, Bretland og Spánn voru heldur ekki sjálfsögð fyrirbæri, hvað þá Þýskaland. Það er rétt að hafa þetta í huga þegar horft er lengra út í heim.Þjóð í boði NATO Það er ekki ólíklegt að þeir sem ákváðu hvernig haga skyldi hernaði Vesturlanda í Afganistan hafi verið nærri því jafn fákunnandi um sögu Evrópu og þeir voru ljóslega um aðstæður í Afganistan. Þjóðríki Evrópu voru ekki búin til með hervaldi einu saman. Þetta var öllu flóknara. Og tók langan tíma. Hvatar til miðstýringar urðu á endanum sterkari en hvatar til sundrungar. Það sem skipti sköpum var að þróun í bæði efnahagslífi og í hugmyndaheimi Evrópu sneri þyngdarkraftinum miðstýringunni í vil. Hundrað þúsund útlendir hermenn og flóðalda peninga hafa engu slíku áorkað í Afganistan. Kannski þvert á móti hvað hugmyndaheiminn varðar. Fyrir meirihluta Afgana er ríkið í Kabúl ýmist óeiginlegt eða uppspretta vandræða. Veruleikinn er nándarsamfélag þar sem efnahagsleg, pólitísk og hugmyndaleg völd skipast án áhrifa frá fjarlægri höfuðborg. Ríki er tæpast til í Afganistan, hvað þá þjóð. Hvorugt verður til í boði NATO.Útlendar skotgrafir Mörg ríki glíma við sama vanda og stjórnin í Kabúl, flókið púsluspil af þjóðum, tungumálum, menningu, trúarbrögðum og sögu. Þau gera það hins vegar flest án þess að úr verði linnulaus stríð. Munurinn er sá að átakalínur í Afganistan eru að verulegu leyti dregnar utan landsins en ekki innan þess. Víglínur Bandaríkjanna liggja um Afganistan og eru sumpart aðrar en þær sem skapast af aðstæðum í landinu sjálfu. Afganistan þarf ekki á slíkum flækjum að halda á sínu erfiða stefnumóti við nútímann. Frekar en Írak. Eða Pakistan sem verður sífellt óstöðugra og hættulegra ríki vegna stríðsins í Afganistan.Skrítið hlutverk Eftir tíu ára stríð, miklar mannfórnir og tug þúsunda milljarða kostnað er niðurstaðan sú að hlutverk Vesturlanda sé að þjálfa upp afganskan her sem geti barist áfram. Afganistan er raunar eina landið sem sigraði breska heimsveldið, það eina sem sigraði sovéska heimsveldið og eitt fárra sem nær að hrekja það ameríska í burt. Sú niðurstaða að Vesturlönd eigi að kenna Afgönum að berjast bendir til þess að menn hafi alltaf haft heldur þokukenndar hugmyndir um hlutverk NATO í landinu. Sem er raunar augljóst af sögu síðustu ára. Ríkjum gengur ærið misvel að semja saman ólíka hagsmuni og hugmyndaheima í sínum löndum svo úr verði bæði raunverulegt ríki og sæmilega sterklega ímynduð þjóð. Vanþekking og sérhagsmunir útlendinga hjálpa sjaldnast til. Og oft ekki góður vilji heldur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jón Ormur Halldórsson Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Misskiljum ekki neitt Jón Helgi Björnsson Skoðun Mýtur um veitt og sleppt á laxi Karl Lúðvíksson Skoðun Ráðherra Kári Stefánsson Skoðun Uppalendur bera mikla ábyrgð Fastir pennar „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal skrifar Skoðun Nýsköpun innviða Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Fjöldi fyrirtækja hætta með Rapyd Oddný Björg Rafnsdóttir skrifar Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir skrifar Skoðun Vill ekki lengur íslenzkan her? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Sjá meira
Sagt er að flest stríð í samtímanum séu borgarastríð. Það er rétt en þetta eru þó ekki einföld sannindi því oftar en ekki eru átök innan samfélaga knúin af hagsmunum utan þeirra. Það hefði til dæmis ekki orðið borgarastríð í Írak án innrásar Bandaríkjanna. Milljónir mannslífa hefðu líka sparast í Kongó ef enginn utan þess volaða lands hefði haft hag af ófriði þar. Áratugastríð í Afganistan hefur líka snúist að miklu leyti um innrás Sovétríkjanna og hernað Vesturlanda. En flest stríð nú á dögum, þó ekki öll, eru að minnsta kosti öðrum þræði stríð á milli hópa sem opinberlega tilheyra sömu þjóðinni.Þúsundir þjóða? En hvað er þjóð? Tilraunir til skilgreiningar á þessu fyrirbæri hafa skilað hugmyndum um að þjóðir jarðar séu þrjú þúsund eða jafnvel fimm þúsund talsins en ríki heims eru tæplega tvö hundruð. Þá gera menn ráð fyrir því að tungumál, menning, trú og saga sameini hópa og greini þá um leið svo skýrt frá öðrum að hópurinn myndi sérstaka einingu. En þá eru líka mörg hundruð þjóðir á Indlandi og sumar þeirra bæði stórar og býsna fjölbreytilegar innbyrðis. Og ekki ófáar í Indónesíu, Kína, Brazilíu eða Rússlandi svo dæmi séu tekin. Afríka væri sjálfsagt heimsálfa þúsund þjóða ef þetta snerist um menningu, uppruna og tungu.Ímyndaðar þjóðir Önnur vel þekkt nálgun er að líta á þjóðir sem ímynduð samfélög með pólitískar kröfur um fullveldi í eigin málum. Þjóð sé þannig hópur sem af einhverjum ástæðum hefur pólitískan skilning á sjálfum sér. Þjóðir eru þá jafn nýtt fyrirbæri og hugtakið þjóð sem er yngra í nútímamerkingu en mönnum er tamt að álíta. Þjóðir eru að þessari hugsun félagslegur tilbúningur sem þjónar pólitískum og efnahagslegum markmiðum. Þær eru því ekki náttúrulegar eða endilega gamlar þótt tilvísanir í þá átt séu oftast nær helsti efniviður réttlætingar á þessum tilbúningi. Dýrustu sameignir þjóðar eru þá væntanlega einhvers konar sameiginlegar ímyndanir um uppruna, samstöðu, skyldleika og sögu viðkomandi hóps.Sjálfsögð ríki? Þótt sumar þjóðir hafi mátt berjast lengi fyrir sínu eigin ríki eru sennilega enn fleiri dæmi um ríki sem hafa þurft að heyja tvísýna baráttu fyrir því að búa til þjóðir í kringum sig. Hundrað og fimmtíu árum eftir stofnun Ítalíu eru til dæmis margir þeirrar skoðunar að Ítalía hafi orðið til fyrir slysni og óheppilegan misskilning og að því verði seint til farsællar tengingar á milli ríkis og almennings í því landi. Frakkland, Bretland og Spánn voru heldur ekki sjálfsögð fyrirbæri, hvað þá Þýskaland. Það er rétt að hafa þetta í huga þegar horft er lengra út í heim.Þjóð í boði NATO Það er ekki ólíklegt að þeir sem ákváðu hvernig haga skyldi hernaði Vesturlanda í Afganistan hafi verið nærri því jafn fákunnandi um sögu Evrópu og þeir voru ljóslega um aðstæður í Afganistan. Þjóðríki Evrópu voru ekki búin til með hervaldi einu saman. Þetta var öllu flóknara. Og tók langan tíma. Hvatar til miðstýringar urðu á endanum sterkari en hvatar til sundrungar. Það sem skipti sköpum var að þróun í bæði efnahagslífi og í hugmyndaheimi Evrópu sneri þyngdarkraftinum miðstýringunni í vil. Hundrað þúsund útlendir hermenn og flóðalda peninga hafa engu slíku áorkað í Afganistan. Kannski þvert á móti hvað hugmyndaheiminn varðar. Fyrir meirihluta Afgana er ríkið í Kabúl ýmist óeiginlegt eða uppspretta vandræða. Veruleikinn er nándarsamfélag þar sem efnahagsleg, pólitísk og hugmyndaleg völd skipast án áhrifa frá fjarlægri höfuðborg. Ríki er tæpast til í Afganistan, hvað þá þjóð. Hvorugt verður til í boði NATO.Útlendar skotgrafir Mörg ríki glíma við sama vanda og stjórnin í Kabúl, flókið púsluspil af þjóðum, tungumálum, menningu, trúarbrögðum og sögu. Þau gera það hins vegar flest án þess að úr verði linnulaus stríð. Munurinn er sá að átakalínur í Afganistan eru að verulegu leyti dregnar utan landsins en ekki innan þess. Víglínur Bandaríkjanna liggja um Afganistan og eru sumpart aðrar en þær sem skapast af aðstæðum í landinu sjálfu. Afganistan þarf ekki á slíkum flækjum að halda á sínu erfiða stefnumóti við nútímann. Frekar en Írak. Eða Pakistan sem verður sífellt óstöðugra og hættulegra ríki vegna stríðsins í Afganistan.Skrítið hlutverk Eftir tíu ára stríð, miklar mannfórnir og tug þúsunda milljarða kostnað er niðurstaðan sú að hlutverk Vesturlanda sé að þjálfa upp afganskan her sem geti barist áfram. Afganistan er raunar eina landið sem sigraði breska heimsveldið, það eina sem sigraði sovéska heimsveldið og eitt fárra sem nær að hrekja það ameríska í burt. Sú niðurstaða að Vesturlönd eigi að kenna Afgönum að berjast bendir til þess að menn hafi alltaf haft heldur þokukenndar hugmyndir um hlutverk NATO í landinu. Sem er raunar augljóst af sögu síðustu ára. Ríkjum gengur ærið misvel að semja saman ólíka hagsmuni og hugmyndaheima í sínum löndum svo úr verði bæði raunverulegt ríki og sæmilega sterklega ímynduð þjóð. Vanþekking og sérhagsmunir útlendinga hjálpa sjaldnast til. Og oft ekki góður vilji heldur.
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar