Hvenær þjóðstjórn? Guðni Th. Jóhannesson skrifar 5. nóvember 2010 06:00 Er þjóðstjórn eina leiðin út úr þeim ógöngum sem við Íslendingar erum nú fastir í? Hvað segir sagan? Og hvað er þjóðstjórn? Ríkisstjórn með því nafni hefur einu sinni setið á Íslandi. Vorið 1939 var Framsóknarflokkurinn einn í ríkisstjórn, undir forsæti Hermanns Jónassonar (föður Steingríms Hermannssonar og afa Guðmundar Steingrímssonar, þingmanns Framsóknarflokksins). Viðsjár voru í Evrópu og efnahagskreppa á Íslandi. Sátt varð um að Framsóknarflokkur, Alþýðuflokkur og Sjálfstæðisflokkur settust saman í ríkisstjórn. Hermann Jónasson var áfram forsætisráðherra og þeir sem að stjórninni stóðu kölluðu hana þjóðstjórn þótt einn flokkur til viðbótar, Sósíalistaflokkurinn, ætti fulltrúa á Alþingi. Þeir voru hins vegar aðeins þrír og voru Moskvuhollir kommúnistar. Ráðamönnum hinna flokkanna fannst þeir ekki tækir í stjórn og sögðu sjálfsagt að kalla hina nýja ríkisstjórn „þjóðstjórn" þótt þingheimur styddi hana ekki allur. Þjóðstjórnin svonefnda sat til ársins 1942 en féll út af ágreiningi um varnir við „dýrtíðinni" - orði þess tíma yfir verðbólgu. Hún var þá farin að geisa og hefur verið bölvaldur á Íslandi æ síðan, með litlum hléum. Ekki var aftur rætt í alvöru um þjóðstjórn eða stjórn allra flokka á þingi fyrr en í kreppunni undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, í kjölfar síldarbrests og verðfalls á sjávarafurðum. Sjálfstæðismenn og alþýðuflokksmenn sátu þá í stjórn undir forsæti Bjarna Benediktssonar (afabróður og alnafna núverandi formanns Sjálfstæðisflokksins). Rætt var um að stjórnarandstöðuflokkarnir, Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag (arftaki Sósíalistaflokksins), kæmu einnig að stjórn landsmálanna en ekkert varð úr. Trúnaðartraust vantaði og líklega var kreppan ekki nógu illvíg, þrátt fyrir allt. Áratugur leið en þá kom þjóðstjórn allra flokka á ný til tals. Eftir þingkosningar sumarið 1978 og veturinn 1979 gekk illa að mynda ríkisstjórn. Verðbólga geisaði sem aldrei fyrr og hugmyndum um þjóðstjórn var varpað fram, ekki síst á síðum Morgunblaðsins og með velþóknun Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins. Framámenn hinna flokkanna höfðu litla trú á umleitunum Geirs og aftur fór svo að þjóðstjórn var ekki mynduð. Líkt og fyrri daginn þótti neyðin ekki nógu mikil og aðrir kostir voru í boði. Nú liðu nær 30 ár uns hugmyndin um þjóðstjórn vaknaði á ný. Óðara eftir hrun bankanna í október 2008 heyrðist því fleygt að allir á þingi yrðu að taka höndum saman. Þetta sagði Davíð Oddsson seðlabankastjóri og þetta sagði Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs. Fleiri tóku í sama streng. Enn varð raunin sú að þessi leið var ekki valin. Mestu réð að ríkisstjórn þess tíma, með Geir H. Haarde forsætisráðherra í broddi fylkingar, taldi sig geta ráðið við vandann. Það reyndist rangt. Stjórnin hrökklaðist frá völdum eftir einstæð mótmæli við Alþingi og Stjórnarráð. Hún var klofin, rúin trausti og allt of veik til að halda sínu striki. Eftir kosningar í fyrra tók núverandi stjórn við völdum og enn heyrast þær raddir að þjóðstjórn verði að mynda. Efnahagsvandinn sé það mikill og ríkisstjórnina skorti trúverðugleika og traust. Sagan sýnir að þjóðstjórn hefur aðeins einu sinni setið að völdum og þarf þá að hafa þann fyrirvara að hún naut ekki stuðnings alls þingsins. Forsendur þess að þjóðstjórn var mynduð árið 1939 voru tvær; ógnvekjandi efnahagsvandi og stríð sem vofði yfir. Sú seinni skipti jafnvel sköpum því um þá vá var unnt að sameinast. Sundurlyndisfjandinn hlaut að víkja. Í þessu samhengi mætti einnig nefna að vorið 1940, þegar styrjöld var skollin á, var þjóðstjórn mynduð í Bretlandi. Það gekk þó ekki þrautalaust. Neville Chamberlain forsætisráðherra vildi sitja áfram. Hann var velmeinandi en hafði glatað allri tiltrú. Í umræðum í neðri deild þingsins sveigðu eigin flokksmenn að honum og vitnuðu í þekkta menn úr sögunni. „Bestu ráðin eru þau djörfustu," sagði einn þeirra, aðmíráll sem var búinn að fá nóg af varkárni, hiki, fumi og fálmi, og hafði þar eftir kjörorð Nelsons flotaforingja. Og annar rifjaði upp fræg orð uppreisnarmannsins Olivers Cromwells þegar hann leysti upp breska þingið árið 1653 og tók sér alræðisvald: „Þið hafið setið hér of lengi án þess að gera nokkurt gagn. Hverfið á braut, segi ég, og komið ekki aftur. Í Guðs nafni, farið frá!" Chamberlain sá sæng sína upp reidda. Þjóðstjórn var mynduð, undir forystu Winstons Churchills. Auðvitað er óravegur milli Bretlands árið 1940 og Íslands 70 árum síðar. Stríð geisar ekki og fátt virðist geta sameinað Íslendinga. Hitt gæti þó virst svipað að djarfra og einstæðra ákvarðana sé þörf. En hver á að gera hvað og hvenær? Það er vandinn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Halldór 18.05.2024 Atli Ísleifsson Halldór Kjósum Katrínu Kjartan Ragnarsson Skoðun Baldur Þórhallsson er vitur og vís Bryndís Friðgeirsdóttir Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon Skoðun Misskiljum ekki neitt Jón Helgi Björnsson Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal Skoðun Mýtur um veitt og sleppt á laxi Karl Lúðvíksson Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon Skoðun Ráðherra Kári Stefánsson Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson Skoðun Skoðun Skoðun Baldur Þórhallsson er vitur og vís Bryndís Friðgeirsdóttir skrifar Skoðun Kjósum Katrínu Kjartan Ragnarsson skrifar Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar Skoðun Nýtt sveitarfélag Halla Signý Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Stafrænn ójöfnuður á upplýsingaöld Stella Samúelsdóttir,Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Varfærnisleg fagnaðarlæti Berglind Sunna Bragadóttir skrifar Skoðun „Ég skal baka fyrir Gunnar en ég kýs Kristján“ Páll Magnússon skrifar Skoðun Daðrað við sölu Björn Sævar Einarsson skrifar Skoðun Rannsóknir á söfnum skapa dýrmæta þekkingu Arndís Bergsdóttr skrifar Skoðun Sagan sem verður að segja Drífa Snædal skrifar Skoðun Nýsköpun innviða Jóhanna Ýr Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Fjöldi fyrirtækja hætta með Rapyd Oddný Björg Rafnsdóttir skrifar Skoðun Forsetaframbjóðendur undir áhrifum Kremlverja? Bjarni Már Magnússon skrifar Skoðun Bréf frá móður Berglind Fríða Viggósdóttir skrifar Skoðun Vill ekki lengur íslenzkan her? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hafa íslensk fjarskiptafélög málað sig út í horn? Aron Heiðar Steinsson skrifar Skoðun Á Ísland framtíð í NATO? Hilmar Þór Hilmarsson skrifar Skoðun Fjallkonan nýja, hún Katrín Þorvaldur Logason skrifar Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar Skoðun Njótum reynslu Katrínar Valgerður Bjarnadóttir skrifar Skoðun Katrínu á Bessastaði Brynja Þorbjörnsdóttir skrifar Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar Skoðun Forseti Íslands, Baldur Þórhallsson Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar Skoðun Er ungum mönnum sama um sjófólk? Kjartan Sveinn Guðmundsson skrifar Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Sjá meira
Er þjóðstjórn eina leiðin út úr þeim ógöngum sem við Íslendingar erum nú fastir í? Hvað segir sagan? Og hvað er þjóðstjórn? Ríkisstjórn með því nafni hefur einu sinni setið á Íslandi. Vorið 1939 var Framsóknarflokkurinn einn í ríkisstjórn, undir forsæti Hermanns Jónassonar (föður Steingríms Hermannssonar og afa Guðmundar Steingrímssonar, þingmanns Framsóknarflokksins). Viðsjár voru í Evrópu og efnahagskreppa á Íslandi. Sátt varð um að Framsóknarflokkur, Alþýðuflokkur og Sjálfstæðisflokkur settust saman í ríkisstjórn. Hermann Jónasson var áfram forsætisráðherra og þeir sem að stjórninni stóðu kölluðu hana þjóðstjórn þótt einn flokkur til viðbótar, Sósíalistaflokkurinn, ætti fulltrúa á Alþingi. Þeir voru hins vegar aðeins þrír og voru Moskvuhollir kommúnistar. Ráðamönnum hinna flokkanna fannst þeir ekki tækir í stjórn og sögðu sjálfsagt að kalla hina nýja ríkisstjórn „þjóðstjórn" þótt þingheimur styddi hana ekki allur. Þjóðstjórnin svonefnda sat til ársins 1942 en féll út af ágreiningi um varnir við „dýrtíðinni" - orði þess tíma yfir verðbólgu. Hún var þá farin að geisa og hefur verið bölvaldur á Íslandi æ síðan, með litlum hléum. Ekki var aftur rætt í alvöru um þjóðstjórn eða stjórn allra flokka á þingi fyrr en í kreppunni undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, í kjölfar síldarbrests og verðfalls á sjávarafurðum. Sjálfstæðismenn og alþýðuflokksmenn sátu þá í stjórn undir forsæti Bjarna Benediktssonar (afabróður og alnafna núverandi formanns Sjálfstæðisflokksins). Rætt var um að stjórnarandstöðuflokkarnir, Framsóknarflokkur og Alþýðubandalag (arftaki Sósíalistaflokksins), kæmu einnig að stjórn landsmálanna en ekkert varð úr. Trúnaðartraust vantaði og líklega var kreppan ekki nógu illvíg, þrátt fyrir allt. Áratugur leið en þá kom þjóðstjórn allra flokka á ný til tals. Eftir þingkosningar sumarið 1978 og veturinn 1979 gekk illa að mynda ríkisstjórn. Verðbólga geisaði sem aldrei fyrr og hugmyndum um þjóðstjórn var varpað fram, ekki síst á síðum Morgunblaðsins og með velþóknun Geirs Hallgrímssonar, formanns Sjálfstæðisflokksins. Framámenn hinna flokkanna höfðu litla trú á umleitunum Geirs og aftur fór svo að þjóðstjórn var ekki mynduð. Líkt og fyrri daginn þótti neyðin ekki nógu mikil og aðrir kostir voru í boði. Nú liðu nær 30 ár uns hugmyndin um þjóðstjórn vaknaði á ný. Óðara eftir hrun bankanna í október 2008 heyrðist því fleygt að allir á þingi yrðu að taka höndum saman. Þetta sagði Davíð Oddsson seðlabankastjóri og þetta sagði Steingrímur J. Sigfússon, formaður Vinstrihreyfingarinnar - græns framboðs. Fleiri tóku í sama streng. Enn varð raunin sú að þessi leið var ekki valin. Mestu réð að ríkisstjórn þess tíma, með Geir H. Haarde forsætisráðherra í broddi fylkingar, taldi sig geta ráðið við vandann. Það reyndist rangt. Stjórnin hrökklaðist frá völdum eftir einstæð mótmæli við Alþingi og Stjórnarráð. Hún var klofin, rúin trausti og allt of veik til að halda sínu striki. Eftir kosningar í fyrra tók núverandi stjórn við völdum og enn heyrast þær raddir að þjóðstjórn verði að mynda. Efnahagsvandinn sé það mikill og ríkisstjórnina skorti trúverðugleika og traust. Sagan sýnir að þjóðstjórn hefur aðeins einu sinni setið að völdum og þarf þá að hafa þann fyrirvara að hún naut ekki stuðnings alls þingsins. Forsendur þess að þjóðstjórn var mynduð árið 1939 voru tvær; ógnvekjandi efnahagsvandi og stríð sem vofði yfir. Sú seinni skipti jafnvel sköpum því um þá vá var unnt að sameinast. Sundurlyndisfjandinn hlaut að víkja. Í þessu samhengi mætti einnig nefna að vorið 1940, þegar styrjöld var skollin á, var þjóðstjórn mynduð í Bretlandi. Það gekk þó ekki þrautalaust. Neville Chamberlain forsætisráðherra vildi sitja áfram. Hann var velmeinandi en hafði glatað allri tiltrú. Í umræðum í neðri deild þingsins sveigðu eigin flokksmenn að honum og vitnuðu í þekkta menn úr sögunni. „Bestu ráðin eru þau djörfustu," sagði einn þeirra, aðmíráll sem var búinn að fá nóg af varkárni, hiki, fumi og fálmi, og hafði þar eftir kjörorð Nelsons flotaforingja. Og annar rifjaði upp fræg orð uppreisnarmannsins Olivers Cromwells þegar hann leysti upp breska þingið árið 1653 og tók sér alræðisvald: „Þið hafið setið hér of lengi án þess að gera nokkurt gagn. Hverfið á braut, segi ég, og komið ekki aftur. Í Guðs nafni, farið frá!" Chamberlain sá sæng sína upp reidda. Þjóðstjórn var mynduð, undir forystu Winstons Churchills. Auðvitað er óravegur milli Bretlands árið 1940 og Íslands 70 árum síðar. Stríð geisar ekki og fátt virðist geta sameinað Íslendinga. Hitt gæti þó virst svipað að djarfra og einstæðra ákvarðana sé þörf. En hver á að gera hvað og hvenær? Það er vandinn.
Skoðun Neikvæð áhrif þess að útiloka forsetaframbjóðendur frá kappræðum strax komin í ljós Ástþór Magnússon skrifar
Skoðun Heilsa íslenskrar þjóðar, samofin framþróun í læknisfræði á Íslandi Theódór Skúli Sigurðsson skrifar
Skoðun Eru stjórnvöld að virða réttindi barna á flótta? Hópur fólks í ungmennaráði UNICEF á Íslandi skrifar
Skoðun Algeng mistök við fasteignakaup og hvernig þú forðast þau Kristín Ósk Þórðardóttir skrifar