Söguþráðurinn raknar Gunnar Pálsson skrifar 27. mars 2025 09:02 Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Innrás Rússa í Úkraínu Mest lesið Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson Skoðun Skoðun Skoðun Dæmt um form, ekki efni Hörður Arnarson skrifar Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Um fundarstjórn forseta Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hjálpartæki – fyrir hverja? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland skrifar Skoðun Í 1.129 daga hefur Alþingi hunsað jaðarsettasta hóp samfélagsins Grímur Atlason skrifar Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson skrifar Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy skrifar Skoðun Að fortíð skal hyggja þegar framtíð skal byggja Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. skrifar Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Svigrúm Eydísar á fölskum grunni Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason skrifar Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar Sjá meira
Þegar þýska skáldið Heine varaði við því á öndverðri nítjándu öld að heimspekilegir þankar hljóðláts háskólakennara gætu grandað heilli siðmenningu var hann ekki að ýkja. Hugmyndir, bæði góðar og slæmar, hafa oft orðið kveikjan að óförum og ófriði. Jafnvel í tilvikum þar sem átök milli ríkja hafa sprottið af öðrum rótum, hafa andstæðingarnir jafnan freistað þess að göfga málstað sinn með því að færa hann í hugmyndalegan búning. Stríðið sem nú geisar í austurhluta álfunnar er að þessu leyti engin undantekning. Ítrekaðar yfirlýsingar forystumanna á Vesturlöndum benda til þess að baráttan um Úkraínu snúist að miklu leyti um hugmyndir. Algengt er að dregin sé markalína milli "lýðræðis" annars vegar og andstæðu þess í formi "valdstjórnunar" hins vegar, eða milli ríkja sem standa vilji vörð um fullveldi, frelsi og réttarríkið og ríkja sem ekki eru talin virða þessar og aðrar grunnstoðir alþjóðakerfisins. Innrás Rússa í Úkraínu hafi staðfest þennan greinarmun. Með henni hafi þau andlýðræðislegu öfl sem förinni ráða í Kreml ekki aðeins gert ólöglega atlögu að öðru fullvalda ríki, heldur einnig sjálfu alþjóðakerfinu. Við þeirri ógn hafi orðið að bregðast. Í vestrænum ríkjum hefur þessi uppteiknaða skýringarmynd Úkraínustríðsins víða átt mikinn hljómgrunn. Tekist hefur góð samstaða um málstaðinn, þ.m.t. víðtækar refsiaðgerðir gegn Rússlandi og margháttaða hernaðar- og efnahagslega aðstoð sem innt hefur verið af hendi við Úkraínu, en hana má ekki síst þakka kröftugri upplýsingastarfsemi og hliðdrægum söguþræði um viðureign stríðsaðila sem glætt gæti vonir um sigur hins réttláta málstaðar lýðræðisríkjanna. Því er á hinn bóginn ekki að leyna að reynst hefur æ erfiðara að samrýma þennan söguþráð raunverulegum aðstæðum. Gjá hefur myndast milli hugmyndanna sem vestræn ríki höfðu einsett sér að berjast fyrir og burða þeirra sjálfra til að framfylgja þeim. Þrátt fyrir dyggilegan stuðning öflugasta varnarbandalags veraldar, hafa varnir Úkraínu jafnt og þétt gefið eftir. Umfangsmikil efnahagsaðstoð hefur ekki komið í veg fyrir að úkraínska ríkið rambar nú á barmi gjaldþrots. Fordæmalausar refsiaðgerðir hafa ekki borið tilætlaðan ávöxt, en Rússum þvert á móti vaxið ásmegin. Þrátt fyrir bakslagið, verður ekki séð að mikill meirihluti vestrænna ríkja, einkum í Evrópu, hyggist kyngja stoltinu. Virðast þau ímynda sér að með því að jórtra nógu oft sömu tugguna um lýðræði, frið og réttlæti í Úkraínu geti þau á endanum gert þessi markmið að veruleika. Ein mikilvægasta vísbending þess að hinn viðtekni söguþráður átakanna í Úkraínu sé farinn að rakna er sú að forysturíkið sjálft virðist að lokum hafa misst á honum trúna. Með ákvörðun sinni um að friðmælast við Rússland og reyna að binda endi á stríðið með viðræðum en ekki vopnavaldi hafa Bandaríkin óbeint viðurkennt að þau ein ráði ekki lengur lögum og lofum, heldur deili þau nú völdum með keppinautum sínum á hinu stóra sviði heimsmálanna. Misráðið væri að líta svo á að þar með teldu Bandaríkin málstað lýðræðis og frelsis ekki lengur þess virði að berjast fyrir. Hinn réttari lærdómur sem stefnubreyting Bandaríkjanna undirstrikar er að hugmyndum, hversu segulmagnaðar sem þær annars kunna að vera, séu skorður settar í alþjóðasamstarfi svo lengi sem afl sé ekki tiltækt til að framkvæma þær. Þegar nánar er að gáð kemur í ljós að annmarkar hafa verið á söguþræðinum frá byrjun. Ólíkt tímum kalda stríðsins, er heimur okkar daga ekki tvískiptur. Hin svarthvíta heimsmynd tveggja blokka lýðræðis- og valdstjórnarríkja, er í besta falli orðin tóm. Ný stórveldi hafa kvatt sér hljóðs, en að þeirra dómi og fleiri ríkja sem fylgja þeim að málum er sá tími liðinn að minnihluti ríkja á Vesturlöndum segi öðrum fyrir verkum eða taki sér sjálskipað hlutverk í baráttunni fyrir lýðræði í heiminum. Líta mörg þeirra raunar einnig svo á að tilraunir vestrænna ríkja til að útvíkka varnarsvæði sitt í nafni sinna eigin hugmynda um lýðræðislega stjórnarhætti, feli í sér ógn við öryggi þeirra sjálfra. Skýrir það e.t.v. að einhverju leyti af hverju ekki hefur tekist betur til en raun beri vitni að einangra Rússland á alþjóðlegum vettvangi. Af framansögðu ætti auðvitað ekki að draga þá ályktun að tími hugmyndanna sé liðinn og lögmál hnefaréttarins hafi leyst þær af hólmi. Þegar Sameinuðu þjóðirnar voru stofnaðar fyrir 80 árum var grunnur lagður fyrir hugmyndir sem hafa átti að leiðarljósi svo takast mætti að varðveita friðinn. Í honum fólst m.a. að tekið yrði mið af sjónarmiðum ólíkra ríkja og þeim gagnkvæm virðing sýnd. Vilji vestræn ríki, sem lært ættu að hafa af biturri reynslu í Úkraínu að þau geta ekki breytt heiminum eftir eigin höfði, gera aðra tilraun til að byggja á þeim grunni er vonum seinna að þau láti af því verða. Höfundur er fyrrverandi sendiherra, m.a. hjá Sameinuðu þjóðunum, NATO, CSCE og ESB.
Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar
Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar
Skoðun Óboðlegt ástand á Landspítala – okkar sjónarhorn Hildur Jónsdóttir,Einar Freyr Ingason,Þórir Bergsson skrifar