Nýjar ráðleggingar um mataræði María Heimisdóttir skrifar 13. mars 2025 13:03 Embætti landlæknis hefur endurnýjað ráðleggingar sínar um mataræði og eru þær gefnar út í dag. Síðustu ráðleggingar um mataræði voru frá árinu 2014. Endurskoðunin byggir á nýlegum Norrænum næringarráðleggingum (NNR) frá 2023 sem Norræna ráðherranefndin gaf út. Þær ráðleggingar standa á sterkum vísindalegum grunni en um 400 óháðir sérfræðingar yfirfóru á kerfisbundinn hátt vísindarannsóknir um tengsl mismunandi næringarefna og fæðuhópa við heilsu. Í þeim hópi sem kom að gerð ráðlegginganna voru fulltrúar frá háskólasamfélaginu svo og heilbrigðis- og matvælayfirvöldum frá Norðurlöndunum. Af hálfu Íslands tók starfsfólk Háskóla Íslands og embættis landlæknis þátt í þeirri vinnu. Norrænu næringarráðleggingarnar frá 2023 eru settar fram út frá jákvæðum áhrifum á heilsufar en fjalla einnig um sjálfbærni og umhverfisáhrif mismunandi fæðutegunda. Faghópur frá háskólasamfélaginu og viðeigandi stofnunum kom síðan að endurskoðun íslensku ráðlegginganna um mataræði á vegum embættis landlæknis. Í þeirri vinnu var byggt á norrænu ráðleggingunum en jafnframt var tekið tillit til aðstæðna hér á landi. Markmiðið með því að gefa út nýjar ráðleggingar um mataræði er að bjóða upp á uppfærðar og traustar upplýsingar sem geta lagt grunninn að mataræði sem flestra og þannig stutt við eða bætt heilsu og vellíðan sem og minnkað líkur á langvinnum sjúkdómum eins og hjarta- og æðasjúkdómum, sumum krabbameinum og sykursýki af tegund 2. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Ráðleggingarnar hafa mikið lýðheilsugildi því að ef almenningur tileinkar sér þær að hluta til eða að miklu leyti þá er hægt að draga úr sjúkdómsbyrði þjóðarinnar og auka lífslíkur. Við vitum öll að það er ekki alltaf hægt að borða hollt og fjölbreytt en aðalatriðið er að viðhalda ákveðnu heilsusamlegu fæðumynstri flesta daga ársins. Einnig má líta á ráðleggingar um mataræði sem ákveðinn leiðarvísi sem gott er að hafa aðgengi að, sérstaklega á tímum eins og núna þegar misgóðar upplýsingar um mataræði og lifnaðarhætti eru reglulega til umfjöllunar á frétta- og samfélagsmiðlum. Hvað hefur breyst í nýjum ráðleggingum? Þrátt fyrir yfirgripsmikla greiningu sérfræðinga á vísindarannsóknum um tengsl milli mataræðis og heilsu þá kom í ljós við endurskoðunina að lítið þurfti að breyta fyrri ráðleggingum um mataræði. Þó er lögð aukin áhersla á grænmeti, ávexti og heilkornavörur. Það sem er einnig tekið fyrir núna eru drykkjarvörur, svo sem orkudrykkir sem ekki voru algengir á markaði síðast þegar ráðleggingarnar komu út. Embætti landlæknis tekur skýra afstöðu til neyslu orkudrykkja og leggur áherslu á að slíkir drykkir eru ekki ætlaðir börnum og ungmennum undir 18 ára aldri. Miðað við fyrri ráðleggingar er lögð enn meiri áhersla á að draga úr neyslu á rauðu kjöti og einnig er áfram varað sérstaklega við neyslu unninna kjötvara, hvoru tveggja vegna aukinnar krabbameinsáhættu. Einnig er fjallað sérstaklega um að forðast áfengi, meðal annars vegna krabbameinsvaldandi áhrifa. Eins og komið hefur fram er áfram lögð áhersla á að heildarmataræði skipti mestu máli og ekki er æskilegt að setja of mikla áherslu á einstaka fæðutegundir eða næringarefni þar sem slíkt getur ýtt undir næringarefnaskort og jafnvel átraskanir. Til þess að fá öll næringarefni sem líkaminn þarfnast, sem og minnka líkur á langvinnum sjúkdómum, er ráðlagt að borða fjölbreyttan mat og ríflega af matvælum úr jurtaríkinu eins og grænmeti, ávöxtum og berjum, baunum, linsum, hnetum, fræjum og heilkornavörum. Einnig er áhersla á fisk (300-450 grömm á viku) og hóflega neyslu á fituminni og ósætum mjólkurvörum (350-500 grömm á dag). Mælt er með takmarkaðri neyslu á rauðu kjöti (hámark 350 grömm á viku), sérstaklega unnum kjötvörum og unnum vörum sem innihalda mikinn viðbættan sykur, mettaða fitu og salt svo sem sælgæti, kökur, kex, snakk og marga tilbúnir réttir. Best er að fá öll næringarefni úr mat en þó er mælt með að taka D-vítamín sem bætiefni í mismunandi skömmtum háð aldri. Einnig er mælt með því að konur á barneignaraldri taki fólat (fólínsýru) sem bætiefni. Við sérstakar aðstæður, eins og til dæmis fyrir einstaklinga með fæðuofnæmi og fæðuóþol, ætti að ræða við heilbrigðisstarfsfólk til að meta hvort það þurfi að taka aukalega bætiefni. Mataræði í takt í við ráðleggingar er samfélagslegt verkefni Það er von okkar hjá embætti landlæknis að þessi leiðarvísir um mataræði nýtist almenningi í daglegu lífi. Samkvæmt síðustu landskönnun á mataræði frá 2019 til 2021 þá fylgja því miður ekki nógu margir opinberum ráðleggingum um mataræði. Ýmsar skyndilausnir freista okkar þegar kemur að útliti og heilsu en þær geta líka reynst skaðlegar til lengri tíma litið. Ráðleggingar um mataræði leggja áherslu á vellíðan, að njóta matarins og að borða nóg, svo líkami okkar geti starfað eðlilega. Það eru engin boð og bönn í ráðleggingunum en nefndar eru vörur sem umgangast þarf með varúð sérstaklega þegar börn og ungmenni eiga í hlut. Aðstæður til að borða hollt og fjölbreytt geta einnig ráðist af ýmsum ytri aðstæðum svo sem aðgengi að hollari valkostum á viðráðanlegu verði. Samfélagið í heild sinni þarf að styðja landsmenn og bjóða upp á gott fæðuumhverfi til dæmis í skólum, við íþrótta – og tómstundaiðkun, á vinnustöðum og í matvöruverslunum. Hollt mataræði er hægt að setja saman á marga mismunandi vegu og hver og einn þarf að finna sína leið. Nánari upplýsingar um nýju ráðleggingarnar um mataræði má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er landlæknir. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Heilsa Heilbrigðismál Börn og uppeldi María Heimisdóttir Embætti landlæknis Mest lesið Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar Skoðun Stjórnendur sem mega ekki stjórna Stefán Vagn Stefánsson skrifar Skoðun Stokkhólmseinkenni sem við ættum að forðast Aðalsteinn Júlíus Magnússon skrifar Skoðun Eflum iðnlöggjöfina og stöðvum brotin Hilmar Harðarson skrifar Skoðun Pjattkratar taka til Þorsteinn Sæmundsson skrifar Skoðun Sumt er bara ekki hægt að rökræða Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Vaxtamunarviðskipti láta aftur á sér kræla Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Græðgin í forgrunni Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Greiningar eða lausnir – hvort vegur þyngra? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sterk staða Hafnarfjarðar Orri Björnsson skrifar Skoðun Bless bless jafnlaunavottun Sigríður Margrét Oddsdóttir skrifar Skoðun Miðstýrt skólakerfi eða fjölbreytni með samræmdu gæðamati? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Heiðursgestur Viðreisnar vill heimsveldi Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Veðmál barna – hættulegur leikur sem hægt er að stöðva Jóhann Steinar Ingimundarson skrifar Skoðun Allt leikur í umburðarlyndi – eða hvað? Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Lyfjafræðingar - traustur stuðningur í flóknum heimi Sigurbjörg Sæunn Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Þvílíkt „plan“ fyrir íslensk heimili Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Ísland og móðurplanta með erindi Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Háttvirta nýja þingkonan, María Rut Kristinsdóttir Ólafur Grétar Gunnarsson skrifar Skoðun Alþjóðadagur krabbameinsrannsókna – eitthvað sem mig varðar? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar Skoðun Villa um fyrir bæjarbúum Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Olíufyrirtækin vissu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar Skoðun Bullandi hallarekstur í Hafnarfirði Jón Ingi Hákonarson skrifar Sjá meira
Embætti landlæknis hefur endurnýjað ráðleggingar sínar um mataræði og eru þær gefnar út í dag. Síðustu ráðleggingar um mataræði voru frá árinu 2014. Endurskoðunin byggir á nýlegum Norrænum næringarráðleggingum (NNR) frá 2023 sem Norræna ráðherranefndin gaf út. Þær ráðleggingar standa á sterkum vísindalegum grunni en um 400 óháðir sérfræðingar yfirfóru á kerfisbundinn hátt vísindarannsóknir um tengsl mismunandi næringarefna og fæðuhópa við heilsu. Í þeim hópi sem kom að gerð ráðlegginganna voru fulltrúar frá háskólasamfélaginu svo og heilbrigðis- og matvælayfirvöldum frá Norðurlöndunum. Af hálfu Íslands tók starfsfólk Háskóla Íslands og embættis landlæknis þátt í þeirri vinnu. Norrænu næringarráðleggingarnar frá 2023 eru settar fram út frá jákvæðum áhrifum á heilsufar en fjalla einnig um sjálfbærni og umhverfisáhrif mismunandi fæðutegunda. Faghópur frá háskólasamfélaginu og viðeigandi stofnunum kom síðan að endurskoðun íslensku ráðlegginganna um mataræði á vegum embættis landlæknis. Í þeirri vinnu var byggt á norrænu ráðleggingunum en jafnframt var tekið tillit til aðstæðna hér á landi. Markmiðið með því að gefa út nýjar ráðleggingar um mataræði er að bjóða upp á uppfærðar og traustar upplýsingar sem geta lagt grunninn að mataræði sem flestra og þannig stutt við eða bætt heilsu og vellíðan sem og minnkað líkur á langvinnum sjúkdómum eins og hjarta- og æðasjúkdómum, sumum krabbameinum og sykursýki af tegund 2. Þessar ráðleggingar eru hugsaðar fyrir fólk sem er almennt heilsuhraust, bæði fullorðna og börn frá tveggja ára aldri. Ráðleggingarnar hafa mikið lýðheilsugildi því að ef almenningur tileinkar sér þær að hluta til eða að miklu leyti þá er hægt að draga úr sjúkdómsbyrði þjóðarinnar og auka lífslíkur. Við vitum öll að það er ekki alltaf hægt að borða hollt og fjölbreytt en aðalatriðið er að viðhalda ákveðnu heilsusamlegu fæðumynstri flesta daga ársins. Einnig má líta á ráðleggingar um mataræði sem ákveðinn leiðarvísi sem gott er að hafa aðgengi að, sérstaklega á tímum eins og núna þegar misgóðar upplýsingar um mataræði og lifnaðarhætti eru reglulega til umfjöllunar á frétta- og samfélagsmiðlum. Hvað hefur breyst í nýjum ráðleggingum? Þrátt fyrir yfirgripsmikla greiningu sérfræðinga á vísindarannsóknum um tengsl milli mataræðis og heilsu þá kom í ljós við endurskoðunina að lítið þurfti að breyta fyrri ráðleggingum um mataræði. Þó er lögð aukin áhersla á grænmeti, ávexti og heilkornavörur. Það sem er einnig tekið fyrir núna eru drykkjarvörur, svo sem orkudrykkir sem ekki voru algengir á markaði síðast þegar ráðleggingarnar komu út. Embætti landlæknis tekur skýra afstöðu til neyslu orkudrykkja og leggur áherslu á að slíkir drykkir eru ekki ætlaðir börnum og ungmennum undir 18 ára aldri. Miðað við fyrri ráðleggingar er lögð enn meiri áhersla á að draga úr neyslu á rauðu kjöti og einnig er áfram varað sérstaklega við neyslu unninna kjötvara, hvoru tveggja vegna aukinnar krabbameinsáhættu. Einnig er fjallað sérstaklega um að forðast áfengi, meðal annars vegna krabbameinsvaldandi áhrifa. Eins og komið hefur fram er áfram lögð áhersla á að heildarmataræði skipti mestu máli og ekki er æskilegt að setja of mikla áherslu á einstaka fæðutegundir eða næringarefni þar sem slíkt getur ýtt undir næringarefnaskort og jafnvel átraskanir. Til þess að fá öll næringarefni sem líkaminn þarfnast, sem og minnka líkur á langvinnum sjúkdómum, er ráðlagt að borða fjölbreyttan mat og ríflega af matvælum úr jurtaríkinu eins og grænmeti, ávöxtum og berjum, baunum, linsum, hnetum, fræjum og heilkornavörum. Einnig er áhersla á fisk (300-450 grömm á viku) og hóflega neyslu á fituminni og ósætum mjólkurvörum (350-500 grömm á dag). Mælt er með takmarkaðri neyslu á rauðu kjöti (hámark 350 grömm á viku), sérstaklega unnum kjötvörum og unnum vörum sem innihalda mikinn viðbættan sykur, mettaða fitu og salt svo sem sælgæti, kökur, kex, snakk og marga tilbúnir réttir. Best er að fá öll næringarefni úr mat en þó er mælt með að taka D-vítamín sem bætiefni í mismunandi skömmtum háð aldri. Einnig er mælt með því að konur á barneignaraldri taki fólat (fólínsýru) sem bætiefni. Við sérstakar aðstæður, eins og til dæmis fyrir einstaklinga með fæðuofnæmi og fæðuóþol, ætti að ræða við heilbrigðisstarfsfólk til að meta hvort það þurfi að taka aukalega bætiefni. Mataræði í takt í við ráðleggingar er samfélagslegt verkefni Það er von okkar hjá embætti landlæknis að þessi leiðarvísir um mataræði nýtist almenningi í daglegu lífi. Samkvæmt síðustu landskönnun á mataræði frá 2019 til 2021 þá fylgja því miður ekki nógu margir opinberum ráðleggingum um mataræði. Ýmsar skyndilausnir freista okkar þegar kemur að útliti og heilsu en þær geta líka reynst skaðlegar til lengri tíma litið. Ráðleggingar um mataræði leggja áherslu á vellíðan, að njóta matarins og að borða nóg, svo líkami okkar geti starfað eðlilega. Það eru engin boð og bönn í ráðleggingunum en nefndar eru vörur sem umgangast þarf með varúð sérstaklega þegar börn og ungmenni eiga í hlut. Aðstæður til að borða hollt og fjölbreytt geta einnig ráðist af ýmsum ytri aðstæðum svo sem aðgengi að hollari valkostum á viðráðanlegu verði. Samfélagið í heild sinni þarf að styðja landsmenn og bjóða upp á gott fæðuumhverfi til dæmis í skólum, við íþrótta – og tómstundaiðkun, á vinnustöðum og í matvöruverslunum. Hollt mataræði er hægt að setja saman á marga mismunandi vegu og hver og einn þarf að finna sína leið. Nánari upplýsingar um nýju ráðleggingarnar um mataræði má finna á vefsíðu embættis landlæknis. Höfundur er landlæknir.
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir Skoðun
Skoðun Af hverju kynjafræði? Og hvaða greinar hafa fengið svipaðar mótbárur í gegnum tíðina? Guðrún Elísa Friðbjargardóttir Sævarsdóttir skrifar
Skoðun Áskorun til ríkisstjórnarinnar: Innleiðum birgðaskyldu á eldsneyti Halla Hrund Logadóttir skrifar
Skoðun Rétt skal vera rétt um gatnamót við Höfðabakka og Bæjarháls Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Háskólasamfélagið geri skyldu sína strax, stjórnvöld hafa brugðist Auður Magndís Auðardóttir,Elí Hörpu og Önundar,Eyrún Ólöf Sigurðardóttir,Helga Ögmundardóttir,Íris Ellenberger,Inga Björk Margrétar Bjarnadóttir,Katrín Pálmad. Þorgerðardóttir skrifar
Skoðun Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir skrifar
Skoðun NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Af hverju ættum við að stunda geðrækt, rétt eins og líkamsrækt? Sigrún Þóra Sveinsdóttir skrifar
Skoðun Pistil eftir frétt um Davíð Tómas körfuknattleiksdómara Sigurður Ólafur Kjartansson skrifar
Þúsundir kusu Sönnu Anna Bentína Hermansen Einarsdóttir,Ármann Hákon Gunnarsson,Baldvin Björgvinsson,Brynja Guðnadóttir,Haraldur Ingi Haraldsson,Jón Hallur Haraldsson,Kolbrún Erna Pétursdóttir,Ólafur H. Ólafsson,Rakel Hildardóttir,Sigrún Jónsdóttir Skoðun
NATO riðar til falls en hvað þýðir það fyrir skilnaðarbarnið Ísland? Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir Skoðun