Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir og Heiðdís B. Valdimarsdóttir skrifa 13. mars 2025 09:03 Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vísindi Tengdar fréttir Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32 Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01 Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00 Mest lesið Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson Skoðun Skoðun Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Frelsi fylgir ábyrgð Eiríkur Björn Björgvinsson skrifar Skoðun Skilningsleysi á skaðsemi verðtryggingar Guðmundur Ásgeirsson skrifar Skoðun Menntakerfi í fremstu röð Guðmundur Ari Sigurjónsson skrifar Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar Skoðun Við viljum nafn Jón Kaldal skrifar Skoðun Stóra skekkjan í 13 ára aldurstakmarki samfélagsmiðla Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Er verið að blekkja almenning og sjómenn? Einar Hannes Harðarson skrifar Skoðun Væntingar á villigötum Hjálmtýr Heiðdal skrifar Skoðun Aðskilnaðurinn hlær Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Lágkúrulegur hversdagsleiki illskunnar Guðný Gústafsdóttir skrifar Skoðun Glerþakið brotið á alþjóðlega sjónverndardaginn Sigþór U. Hallfreðsson skrifar Skoðun Fögur fyrirheit sem urðu að engu Sigurður Eyjólfur Sigurjónsson skrifar Skoðun Ríkissjóður snuðaður um stórar fjárhæðir Sigurjón Þórðarson skrifar Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar Skoðun Ruben Amorim og sveigjanleiki – hugleiðingar sálfræðings Andri Hrafn Sigurðsson skrifar Skoðun Framtíðarsýn í samgöngumálum er mosavaxin Sigurður Páll Jónsson skrifar Skoðun Fimmta iðnbyltingin krefst svara – strax Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Hefur þú skoðanir? Jóhannes Óli Sveinsson skrifar Skoðun Er hurð bara hurð? Sölvi Breiðfjörð skrifar Skoðun Reykjavíkurmódel á kvennaári Sóley Tómasdóttir skrifar Skoðun Ekki er allt sem sýnist Valerio Gargiulo skrifar Skoðun Sýndu þér umhyggju – Komdu í skimun Ágúst Ingi Ágústsson skrifar Skoðun Eru Bændasamtökin á móti valdeflingu bænda? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Er lægsta verðið alltaf hagstæðast? Karen Ósk Nielsen Björnsdóttir skrifar Sjá meira
Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík.
Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32
Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01
Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00
Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Skoðun Enn ríkir áhugaleysi um afdrif fósturbarna Guðlaugur Kristmundsson,Sigurgeir B. Þórisson skrifar
Skoðun Áfengi og íþróttir eiga enga samleið – áskorun til þingfulltrúa UMFÍ Árni Guðmundsson skrifar
Skoðun Lífsskoðunarfélagið Farsæld tekur upp slitinn þráð siðmenntunar Svanur Sigurbjörnsson skrifar
Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: Skoðun