Heilinn okkar og klukka lífsins Birna V. Baldursdóttir og Heiðdís B. Valdimarsdóttir skrifa 13. mars 2025 09:03 Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Vísindi Tengdar fréttir Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32 Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01 Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00 Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Allar lífverur hafa svo kallaða innri lífsklukku sem tengist snúningi jarðar og er í takti við sólarhringinn, 24 klukkustunda hring birtu og myrkurs. Hjá fólki er þessi klukka ýmist nefnd lífsklukka eða líkamsklukka. Reyndar er ekki bara ein lífsklukka í líkama okkar heldur fyrirfinnast lífsklukkur í nánast öllum frumum líkamans. Þó er ein aðalklukka eða stjórnklukka í hverjum líkama sem er staðsett í heilanum og stjórnar öllum hinum klukkum líkamans. Hvers konar fyrirbæri er lífsklukkan? Það má líkja lífsklukkunni við líffæri sem er samsett úr mörgum prótínum og erfðavísum. Þegar sérhæfðar frumur í augum okkar nema ljós úr umhverfinu og senda skilaboð til stjórnklukkunnar í heilanum þá bregst hún við kallinu og sendir skilaboð til allra hinna lífsklukkna líkamans. Skilaboðin fara eftir magni birtu og myrkurs í umhverfi okkar og sveiflast því í takt við sólarhringinn. Stjórnklukkan er þannig með innbyggða daglega sveiflu sem nefnist dægursveifla. Dagsbirta veldur því að lífsklukkan sendir skilaboð um að draga úr framleiðslu á hormóninu melatóníni (oft kallað svefnhormón) en einnig sendir lífsklukkan boð um að auka kortisólframleiðslu líkamans og býr okkur þannig undir að takast á við verkefni dagsins. Og með dvínandi dagsbirtu þá sendir lífsklukkan skilaboð um að auka framleiðslu melatóníns sem er þá mest á kvöldin og gerir okkur syfjuð. Hvaða hlutverki gegnir lífsklukkan? Það má hugsa sér að stjórnklukkan í heilanum sé hljómsveitarstjórinn sem sveiflar tónsprotanum og stjórnar þannig hljómsveitinni sem má líkja við allar hinar lífsklukkur líkamans. Lífsklukkan stjórnar þannig dægursveiflunum og hefur áhrif á hin ýmsu ferli, meðal annars líkamshita, blóðþrýsting og hvenær við sofum og hvenær við vökum. En lífsklukkan hefur líka áhrif á hugræna virkni okkar. Og góð hugræn virkni, t.d. hversu fljótur heilinn okkar er að vinna úr og bregðast við upplýsingum og áreiti í umhverfi okkar, er mjög mikilvæg í daglegu lífi, í leik, námi og starfi. Hvað hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflurnar? Eins og áður hefur komið fram þá er það fyrst og fremst ljós í umhverfi okkar sem hefur áhrif á lífsklukkuna og dægursveiflur. Dagsbirtan og einkum morgunbirtan (sem felur í sér hlutfallslega mest af bláu ljósi) stillir lífsklukkuna okkar og heldur henni í takti við sólarhringinn. En það er ekki bara náttúrulegt ljós sem hefur áhrif á lífsklukkuna, heldur hefur ljós í umhverfinu og þá sérstaklega blátt ljós frá t.d. tölvuskjám og símum áhrif. Því getur skjánotkun að kvöldi dregið úr framleiðslu svefnhormónsins – og þar með þreytu - og haft neikvæð áhrif á svefn. En ýmis samfélagsleg viðmið og kröfur geta líka haft áhrif eins og t.d. upphaf og lengd vinnu- og skóladags, vaktavinna, skemmtanir, hávaði og ljós í okkar nánasta umhverfi. Einnig getur það að ferðast milli tímabelta raskað lífsklukkunni svo og streita, sjúkdómar og meðferðir við þeim. Röskun á dægursveiflum lífsklukkunnar getur því miður haft ýmsar og misalvarlegar afleiðingarnar í för með sér svo sem þreytu, depurð, hugræna skerðingu og sjúkdóma. Hvað getum við gert til að viðhalda takti lífsklukkunnar og góðri dægursveiflu? Sem betur fer er hægt að endurstilla raskaða lífsklukku og þar eru nokkrar leiðir færar. Rannsóknir, greinarhöfunda og annarra, hafa sýnt að regluleg hreyfing hjálpar, einnig sérhæfðar sálfræðimeðferðir en meðferð með ljósi hefur þó reynst einna best, m.a. vegna þess hve einföld hún er í framkvæmd, krefst almennt lítillar fyrirhafnar og er því á heildina litið hagkvæm. Ef endurstilla á lífsklukkuna og ná fram góðum dægursveiflum með ljósameðferð þá er ýmist hægt að nota dægursveiflu-örvandi ljósalampa eða ljósagleraugu en einnig er hægt að setja upp dægursveiflu-örvandi ljós á vinnustöðum eða í skólum. Fyrir stærstan hluta almennings er þó besta ráðið að passa upp á að njóta dagsbirtu fyrri hluta hvers dags og enn betra er að hreyfa sig í leiðinni. Þá ættum við að vera í góðum takti og sveiflu. Þessi grein er hluti af greinaröð vísindamanna við Háskólann í Reykjavík í tilefni af Alþjóðlegri heilaviku 2025. Höfundar vinna við kennslu og rannsóknir í sálfræði við Háskólann í Reykjavík.
Að missa sjón þó augun virki Stundum missum við sjón þó ekkert sé að augunum. Heilatengd sjónskerðing er regnhlífarheiti yfir alla þá sjónrænu kvilla sem koma til vegna skaða á sjónúrvinnslustöðvum heilans. Þegar ekkert bjátar á greina augun ljós og senda boð aftur til heila sem vinnur úr uppýsingunum. 10. mars 2025 09:32
Er hægt að koma í veg fyrir heilabilun? „Öll viljum við lifa lengi, en ekkert okkar vill verða gamalt.“ - Benjamin Franklin 11. mars 2025 09:01
Heili ungmenna á samfélagsmiðlum – hefur endurvírun átt sér stað í heila heillar kynslóðar? Í fyrra kom út bókin The Anxious Generation eftir Jonathan Haidt sem hefur náð gífurlegum vinsældum á heimsvísu, þ. á m. á Íslandi. Í bókinni vísar Haidt í vísindaleg gögn sem benda tvímælalaust til þess að vanlíðan og geðræn einkenni hafi aukist hjá ungmennum á síðastliðnum 15 árum. 12. mars 2025 09:00
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun