Af hverju hóflegan jöfnuð fremur en ójöfnuð? Guðmundur D. Haraldsson skrifar 12. desember 2024 13:00 Undanfarna tvo áratugi hefur umræða um ójöfnuð farið stigvaxandi í hinum vestræna heimi. Áhyggjur fólks og stofnana af auknum ójöfnuði hafa aukist mjög meðfram stigvaxandi ójöfnuði. Í umræðunni er mikið fjallað um tölur og hlutföll yfir ójöfnuð, minna er þó talað um af hverju ójöfnuður er óæskilegur og enn minna af hverju hóflegur jöfnuður er æskilegri. Hér ætla ég að fjalla um af hverju jöfnuður er æskilegur og af hverju umræðan og áhyggjurnar eru fullkomlega réttlætanlegar, og hvers vegna það er eðlilegt að leita leiða til að auka jöfnuð. Það er mikilvægt að við ígrundum þessar spurningar, því ójöfnuður á Íslandi er að aukast. Jöfnuður og samfélagsleg gæði Jöfnuður er oft metinn og mældur með Gini-stuðlinum. En jöfnuður er mun meira en bara mæling og tölur: Félagsvísindafólk hefur komist að því að jöfnuður er nokkuð sem fólk finnur fyrir í daglegu lífi og hefur áhrif á líf þess, þegar hann er yfir höfuð til staðar. Við finnum fyrir jöfnuði því í jafnari samfélögum er oft betra að lifa og lífið er auðveldara. Í jafnari samfélögum er auðveldara að láta launin duga fyrir reikningunum, mat og til að stofna fjölskyldu. Nám gengur greiðar fyrir sig. Atvinnumissir er ekki jafn þungbær. Og svo framvegis. Á sama hátt finnur fólk fyrir ójöfnuði í formi hindrana og erfiðleika við að lifa lífinu, erfiðar er að láta lífsins drauma rætast, stunda nám, stofna fjölskyldu og/eða fyrirtæki. Á Íslandi finnum við meira fyrir ójöfnuði en var, og mælingar á skiptingu auðs styðja það. Einkenni ójafnaðar eru farin að lita samfélagið. Skoðum stuttlega hvernig. Jöfnuður stuðlar að góðri heilsu. Í jafnari samfélögum er tíðni þunglyndis og fleiri geðsjúkdóma almennt lægri en í ójöfnum samfélögum. Sama gildir um offitu. Tengingin þarna á milli er í gegnum streituviðbrögð líkamans: Langtímastreita ýtir undir fitusöfnun líkamans og fær okkur til að borða fitu- og sykurríkari mat — hvort tveggja stuðlar að ofþyngd. Streita er vel þekktur áhættuþáttur í þunglyndi og öðrum geðrænum kvillum, þar sem langtímastreita smám saman leiðir til verri líðan. Bæði offita og þunglyndi breyta svo hegðun fólks, sem stuðlar að áframhaldandi vanda. Streita tengd ójöfnuði kemur til þegar daglegt líf er stráð hindrunum og erfiðleikum við að láta skyldur og væntingar ganga eftir svo mánuðum og árum skiptir. Í reynd túlka streitukerfi líkamans hindranir og erfiðleika af þessu tagi sem ógnanir, án þess að við fáum við það ráðið. Þá getur upphafist vítahringur sem erfitt er að losna úr. Við höfum sömuleiðis séð aukningu á tilfellum kulnunar í samfélaginu, sem einnig er sterklega tengd við streitu og kvíða. Það má segja að öryggi í víðum skilningi hverfi í ójöfnum samfélögum – ekkert má fara úrskeiðis. Allt þetta ætti að vera okkur umhugsunarefni þegar tíðni þessara vandamála hefur aukist á Íslandi, en ójöfnuður aukist einnig. Það er mikilvægt að hafa í huga að í jafnari samfélögum snýst þetta við: Daglegt líf gengur betur, auðveldara er að láta allt ganga upp, hvort sem það eru reikningar, nám eða að reka fyrirtæki – streituviðbrögð líkamans verða vægari og ekki jafn krónísk fyrir vikið. Vitanlega skiptir lífstíll fólks og mataræði máli, og þar höfum við öll visst val, en streituviðbrögðin hafa samt mikil áhrif á útkomuna. Þá skiptir einstaklingsmunur líka máli – en hér við erum að tala um heildina. Jöfnuður hefur einnig áhrif á aðra hluta lífsins: Félagstengsl og félagsstarf, traust á milli fólks og val á hverfi til búsetu. Í jafnari samfélögum eru sterkari félagstengsl og meira um félagsstarf – nokkuð sem stuðlar að góðri heilsu og lund – en í ójafnari samfélögum minna. Þá er traust á milli fólks meira í jafnari samfélögum, og minna um að ríkt fólk búi í kjörnum á tilteknum stöðum, jafnvel einangrað frá öðrum. Tengslin við jöfnuð eru flókin, en í stuttu máli veljum við okkur vini, maka og eigum frekar samskipti við fólk sem lifir nokkurn veginn sams konar lífi og við sjálf, félagslega og efnahagslega. Traust svo byggir á samskiptum. Þegar bilið er orðið of mikið gengur þetta allt erfiðlegar og löngunin minnkar. Á Íslandi höfum við staðið okkur nokkuð vel á þessum mælikvörðum undanfarna áratugi, en teikn eru nú um að okkur sé að hraka: Traust fer minnkandi – sem birtist m.a. í því að fólk býst stundum við að verða fyrir ofbeldi á götum úti, en líka í því að öryggisverðir í verslunum eru nú taldir sjálfsagðir. Vísir er að lakari félagstengingum hjá yngri kynslóðum og þá er mjög greinilegt að efnamesta fólk landsins er farið að velja að búa í tilteknum hverfum á meðan efnaminna fólk býr í öðrum. Undir niðri þessu öllu kraumar ójöfnuður sem hefur áhrif á hegðun okkar og val. Skiptum um kúrs Allt að framan ætti að valda okkur áhyggjum. Ójöfnuður er farinn að hafa áhrif á líf okkar. Og þótt við á Íslandi höfum um margt byggt okkur samfélag líkt og hin Norðurlöndin höfum við sætt okkur við meiri ójöfnuð en þau og löngum búið við lakara velferðarkerfi. Ójöfnuður á Íslandi sprettur m.a. af skattkerfi sem hyglir þeim ríkustu og erfiðum húsnæðismarkaði sem einnig þjónar þeim ríkustu mest. Þá er ójöfnuður búinn að aukast á hinum Norðurlöndunum líkt og hér – og vandamálin sem fylgja ójöfnuði fylgja einnig. Ójöfnuður hefur áhrif á samfélagið í heild sinni – líka efnað fólk. Í ójöfnum samfélögum finnur ríkasta fólkið til að mynda fyrir meiri kvíða en ríkt fólk í jafnari samfélögum, því er líka hættara við sjúkdómum, og þá sleppur enginn við hættuna sem stafar af auknu ofbeldi. Auk þess þarf allt samfélagið að bera aukinn kostnað af vandamálum sem stafa frá ójöfnuði, hvort sem það er með sköttum eða beinhörðum fjárútlátum einstaklinga. Því er jöfnuður líka hagur þeirra ríkustu. Við á Íslandi höfum verið á rangri braut síðastliðna þrjá áratugi hvað jöfnuð varðar. Ef við aukum jöfnuð munum við finna áhrifin af því fljótt. Skiptum um kúrs, áður en staðan versnar enn. Það er til mikils að vinna fyrir íslenskt samfélag af auknum jöfnuði. Helstu heimildir: Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson. Ójöfnuður á Íslandi. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2009/2010). The Spirit Level. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2019). The Inner Level. Höfundur er stjórnarmaður í Öldu - félagi um sjálfbærni og lýðræði, og er með BS-próf í sálfræði og MSc-gráðu í Cognitive & Decision Sciences frá University College London. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur D. Haraldsson Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
Undanfarna tvo áratugi hefur umræða um ójöfnuð farið stigvaxandi í hinum vestræna heimi. Áhyggjur fólks og stofnana af auknum ójöfnuði hafa aukist mjög meðfram stigvaxandi ójöfnuði. Í umræðunni er mikið fjallað um tölur og hlutföll yfir ójöfnuð, minna er þó talað um af hverju ójöfnuður er óæskilegur og enn minna af hverju hóflegur jöfnuður er æskilegri. Hér ætla ég að fjalla um af hverju jöfnuður er æskilegur og af hverju umræðan og áhyggjurnar eru fullkomlega réttlætanlegar, og hvers vegna það er eðlilegt að leita leiða til að auka jöfnuð. Það er mikilvægt að við ígrundum þessar spurningar, því ójöfnuður á Íslandi er að aukast. Jöfnuður og samfélagsleg gæði Jöfnuður er oft metinn og mældur með Gini-stuðlinum. En jöfnuður er mun meira en bara mæling og tölur: Félagsvísindafólk hefur komist að því að jöfnuður er nokkuð sem fólk finnur fyrir í daglegu lífi og hefur áhrif á líf þess, þegar hann er yfir höfuð til staðar. Við finnum fyrir jöfnuði því í jafnari samfélögum er oft betra að lifa og lífið er auðveldara. Í jafnari samfélögum er auðveldara að láta launin duga fyrir reikningunum, mat og til að stofna fjölskyldu. Nám gengur greiðar fyrir sig. Atvinnumissir er ekki jafn þungbær. Og svo framvegis. Á sama hátt finnur fólk fyrir ójöfnuði í formi hindrana og erfiðleika við að lifa lífinu, erfiðar er að láta lífsins drauma rætast, stunda nám, stofna fjölskyldu og/eða fyrirtæki. Á Íslandi finnum við meira fyrir ójöfnuði en var, og mælingar á skiptingu auðs styðja það. Einkenni ójafnaðar eru farin að lita samfélagið. Skoðum stuttlega hvernig. Jöfnuður stuðlar að góðri heilsu. Í jafnari samfélögum er tíðni þunglyndis og fleiri geðsjúkdóma almennt lægri en í ójöfnum samfélögum. Sama gildir um offitu. Tengingin þarna á milli er í gegnum streituviðbrögð líkamans: Langtímastreita ýtir undir fitusöfnun líkamans og fær okkur til að borða fitu- og sykurríkari mat — hvort tveggja stuðlar að ofþyngd. Streita er vel þekktur áhættuþáttur í þunglyndi og öðrum geðrænum kvillum, þar sem langtímastreita smám saman leiðir til verri líðan. Bæði offita og þunglyndi breyta svo hegðun fólks, sem stuðlar að áframhaldandi vanda. Streita tengd ójöfnuði kemur til þegar daglegt líf er stráð hindrunum og erfiðleikum við að láta skyldur og væntingar ganga eftir svo mánuðum og árum skiptir. Í reynd túlka streitukerfi líkamans hindranir og erfiðleika af þessu tagi sem ógnanir, án þess að við fáum við það ráðið. Þá getur upphafist vítahringur sem erfitt er að losna úr. Við höfum sömuleiðis séð aukningu á tilfellum kulnunar í samfélaginu, sem einnig er sterklega tengd við streitu og kvíða. Það má segja að öryggi í víðum skilningi hverfi í ójöfnum samfélögum – ekkert má fara úrskeiðis. Allt þetta ætti að vera okkur umhugsunarefni þegar tíðni þessara vandamála hefur aukist á Íslandi, en ójöfnuður aukist einnig. Það er mikilvægt að hafa í huga að í jafnari samfélögum snýst þetta við: Daglegt líf gengur betur, auðveldara er að láta allt ganga upp, hvort sem það eru reikningar, nám eða að reka fyrirtæki – streituviðbrögð líkamans verða vægari og ekki jafn krónísk fyrir vikið. Vitanlega skiptir lífstíll fólks og mataræði máli, og þar höfum við öll visst val, en streituviðbrögðin hafa samt mikil áhrif á útkomuna. Þá skiptir einstaklingsmunur líka máli – en hér við erum að tala um heildina. Jöfnuður hefur einnig áhrif á aðra hluta lífsins: Félagstengsl og félagsstarf, traust á milli fólks og val á hverfi til búsetu. Í jafnari samfélögum eru sterkari félagstengsl og meira um félagsstarf – nokkuð sem stuðlar að góðri heilsu og lund – en í ójafnari samfélögum minna. Þá er traust á milli fólks meira í jafnari samfélögum, og minna um að ríkt fólk búi í kjörnum á tilteknum stöðum, jafnvel einangrað frá öðrum. Tengslin við jöfnuð eru flókin, en í stuttu máli veljum við okkur vini, maka og eigum frekar samskipti við fólk sem lifir nokkurn veginn sams konar lífi og við sjálf, félagslega og efnahagslega. Traust svo byggir á samskiptum. Þegar bilið er orðið of mikið gengur þetta allt erfiðlegar og löngunin minnkar. Á Íslandi höfum við staðið okkur nokkuð vel á þessum mælikvörðum undanfarna áratugi, en teikn eru nú um að okkur sé að hraka: Traust fer minnkandi – sem birtist m.a. í því að fólk býst stundum við að verða fyrir ofbeldi á götum úti, en líka í því að öryggisverðir í verslunum eru nú taldir sjálfsagðir. Vísir er að lakari félagstengingum hjá yngri kynslóðum og þá er mjög greinilegt að efnamesta fólk landsins er farið að velja að búa í tilteknum hverfum á meðan efnaminna fólk býr í öðrum. Undir niðri þessu öllu kraumar ójöfnuður sem hefur áhrif á hegðun okkar og val. Skiptum um kúrs Allt að framan ætti að valda okkur áhyggjum. Ójöfnuður er farinn að hafa áhrif á líf okkar. Og þótt við á Íslandi höfum um margt byggt okkur samfélag líkt og hin Norðurlöndin höfum við sætt okkur við meiri ójöfnuð en þau og löngum búið við lakara velferðarkerfi. Ójöfnuður á Íslandi sprettur m.a. af skattkerfi sem hyglir þeim ríkustu og erfiðum húsnæðismarkaði sem einnig þjónar þeim ríkustu mest. Þá er ójöfnuður búinn að aukast á hinum Norðurlöndunum líkt og hér – og vandamálin sem fylgja ójöfnuði fylgja einnig. Ójöfnuður hefur áhrif á samfélagið í heild sinni – líka efnað fólk. Í ójöfnum samfélögum finnur ríkasta fólkið til að mynda fyrir meiri kvíða en ríkt fólk í jafnari samfélögum, því er líka hættara við sjúkdómum, og þá sleppur enginn við hættuna sem stafar af auknu ofbeldi. Auk þess þarf allt samfélagið að bera aukinn kostnað af vandamálum sem stafa frá ójöfnuði, hvort sem það er með sköttum eða beinhörðum fjárútlátum einstaklinga. Því er jöfnuður líka hagur þeirra ríkustu. Við á Íslandi höfum verið á rangri braut síðastliðna þrjá áratugi hvað jöfnuð varðar. Ef við aukum jöfnuð munum við finna áhrifin af því fljótt. Skiptum um kúrs, áður en staðan versnar enn. Það er til mikils að vinna fyrir íslenskt samfélag af auknum jöfnuði. Helstu heimildir: Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson. Ójöfnuður á Íslandi. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2009/2010). The Spirit Level. – Wilkinson, R. og Pickett, K. (2019). The Inner Level. Höfundur er stjórnarmaður í Öldu - félagi um sjálfbærni og lýðræði, og er með BS-próf í sálfræði og MSc-gráðu í Cognitive & Decision Sciences frá University College London.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun