Þorlákshöfn - byggð á tímamótum Anna Kristín Karlsdóttir skrifar 3. desember 2024 16:31 Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Arkitektúr Ölfus Skipulag Háskólar Mest lesið Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Dæmt um form, ekki efni Hörður Arnarson skrifar Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Um fundarstjórn forseta Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hjálpartæki – fyrir hverja? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland skrifar Skoðun Í 1.129 daga hefur Alþingi hunsað jaðarsettasta hóp samfélagsins Grímur Atlason skrifar Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson skrifar Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy skrifar Skoðun Að fortíð skal hyggja þegar framtíð skal byggja Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Málþóf spillingar og græðgi á Alþingi Jón Frímann Jónsson skrifar Skoðun Lýðskrum Skattfylkingarinnar Magnea Gná Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Krabbamein – reddast þetta? Halla Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Valdið yfir sjávarútvegsmálunum Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Lummuleg áform heilbrigðisráðherra Ragnar Sigurður Kristjánsson skrifar Skoðun Hver á að fá súrefnisgrímuna fyrst? Davíð Bergmann. skrifar Skoðun Baráttan um kjör eldra fólks Jónína Björk Óskarsdóttir skrifar Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar Skoðun Elsku Íslendingar, styðjum saman Grindavík Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Svigrúm Eydísar á fölskum grunni Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Betri vegur til Þorlákshafnar er samkeppnismál Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Lík brennd í Grafarvogi Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Er handahlaup valdeflandi? Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Á jaðrinum með Jesú Daníel Ágúst Gautason skrifar Skoðun Þeir sem verja stórútgerðina – og heimsvaldastefnuna Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Gervigreindin beisluð Hanna Kristín Skaftadóttir,Helga Sigrún Harðardóttir skrifar Skoðun Kúnstin að vera ósammála sjálfum sér Heiða Ingimarsdóttir skrifar Sjá meira
Í vetur kenndum við Jan Dobrowolski þriðja árs arkitektanemum við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands námskeiðið Byggð á tímamótum. Námskeiðið er 14 vikna langt og eins og nafnið gefur til kynna er viðfangsefnið bær utan borgarmarka sem stendur á tímamótum. Lögð er áhersla á að nálgast arkitektúr með sjálfbærni að leiðarljósi og byggingarefni skoðuð með það í huga. Með skrifum þessum viljum við veita innsýn í arkitektanámið og þátt arkitektsins í samfélaginu þar sem einhverjir halda kannski að nemendur séu að teikna og hanna kassa með flötum þökum alla daga. Það reyndist okkur auðvelt að velja staðsetningu fyrir verkefnið enda stendur Þorlákshöfn á miklum tímamótum og óhætt að segja að bærinn hafi aldrei áður staðið frammi fyrir álíka breytingum. En meira að því síðar. Nemendur hófu vinnu sína með rannsókn á staðháttum og sögu og fengu leiðsögn um Þorlákshöfn frá bæjarbúa. Í kjölfarið hófst fjögurra vikna rannsóknarvinna þar sem nemendur köfuðu ofan í þætti eins og sögu, samfélag og málefni líðandi stundar og skoðuðu byggðamynstur, samgöngur, náttúru og veðurfar. Þar á eftir fylgdi skoðun og greining á byggingarefnum og uppruna þeirra. Nemendur komust að því að Þorlákshöfn er ungur bær sem stækkaði ört með tilkomu hafnarinnar á sjötta áratugnum þó að innviðir hafi ekki fylgt jafn hratt með. Íbúar brugðust við með því að taka höndum saman og ganga í verkin sjálfir. Þessi samheldni hefur einkennt samfélagið alla tíð síðan. Á þessum skamma tíma hefur margt breyst, þegar byggð hófst einkenndist svæðið af strönd, hrauni og sandöldum en með samstilltu átaki íbúa var sandurinn bundinn með melgresi til að gera hann byggilegri. Á sama hátt byggði kvenfélagið upp skrúðgarð sem þótti heldur bjartsýnt en bæjarbúar njóta góðs af í dag. Það kom nemendum á óvart að þrátt fyrir að Þorlákshöfn sé hafnarbær sem alla tíð hefur haft sterka tengingu við hafið þá er enga sjónræna tengingu að finna í bænum sjálfum við hafið. Stóriðnaður er staðsettur meðfram höfninni og fylgir honum mikill þungaflutningur sem gerir það að verkum að gjá myndast á milli iðnaðar- og íbúðasvæðis sem rýfur tenginguna við hafið. Greining nemenda sem sýnir að tengingu íbúðabyggðar við höfn og strönd vantar. Dökkbláar byggingar eru iðnaðarbyggingar og ljósblá svæði tilgreina iðnaðarsvæði. Rannsóknarvinna nemenda leiddi í ljós að í og við Þorlákshöfn er að finna margvíslegar náttúrulegar auðlindir. Frá Þorlákshöfn hefur alltaf verið útræði enda skammt í fengsæl fiskimið og ástæða þess að bærinn byggðist upp. Þarna er mikilvægt hrygningarsvæði verðmætustu nytjastofna Íslandsmiða og uppeldissvæði fjölmargra fisktegunda. Bærinn var kallaður mesti humarbær landsins þangað til að humarveiðar voru bannaðar vegna hruns í stofninum. Eftir að fiskveiðikvótinn hvarf þá varð til annars konar iðnaður í bænum en þar fer nú fram mikill inn- og útflutningur á vörum og fyrirhuguð er umferð skemmtiferðaskipa og frekari stækkun hafnarinnar. Í Þorlákshöfn er að finna öldu sem dregur að brimbrettafólk frá öllum heimshornum. Þrátt fyrir að vera einstök í heiminum eru uppi áform um að útbúa landfyllingu sem mun breyta ströndinni og valda þannig óafturkræfum skemmdum á öldunni. Landfyllingu sem nemendur fundu engar skýringu á til hvers væri nema til að losa efni. Nálægt Þorlákshöfn er að finna Litla Sandfell sem fáir þekktu áður en stórfyrirtæki utan úr heimi kom fram með áætlanir um að fjarlægja það eða sem nemur um 15 milljón m3. Fyrirtækið áformar einnig gríðarmikla efnistöku af sjávarbotni eða um 75 milljón m3 og mun efnistakan eiga sér stað næstu 30 árin. Efnið á að mestu að nýta sem íblöndunarefni til að búa til umhverfsvænni steypu í útlöndum. Nemendur komust að því að steypa ber mikla ábyrgð á kolefnisspori byggingariðnaðarins. Sandskortur er að verða vandamál í heiminum vegna framleiðslu á steypu enda er steypa annað mest notaða efni í heiminum á eftir vatni. Í nágrenni Þorlákshafnar er að finna mikla grunnvatnsauðlind sem nýtt er til útflutnings á drykkjarvatni og til landeldis. Mikil uppbygging hefur átt sér stað við byggingu landeldisstöðva í Ölfusi og er talað um að þetta sé stærsta einkaframkvæmd sem ráðist hefur verið í hér á landi. Hreint loft er eitthvað sem allir njóta góðs af í Þorlákshöfn og Íslandi og við tökum sem sjálfsögðum hlut. Slíkt er ekki hægt í stórum hluta heimsins lengur og er eitthvað sem við verðum að standa vörð um. Allar þessar uppgötvanir sýndu glöggt að á Íslandi eru ekki eru til lög sem vernda náttúrulegar auðlindir og erum við því aftarlega á merinni þegar borið er saman við nágrannalöndin. Það er í valdi landeigenda eða ráðandi afla hverju sinni hvernig þessum auðlindum er ráðstafað. Það kom nemendum mikið á óvart, sérstaklega eftir að hafa lært um ósjálfbæra auðlindanýtingu. Við lok rannsóknarvinnu tók við hönnunarverkefni þar sem nemendum var sett fyrir að velja núverandi byggingu í bænum, ákveða starfsemi innan hennar og endurhanna bygginguna til samræmis. Næstum allir nemendur ákváðu að staðsetja sig við eða nálægt hafinu og eins var mörgum hugleikið hugsanlegar afleiðingar loftslagsbreytinga. Þeir nemendur sem staðsettu sig við höfnina áttu ekki í erfiðleikum með að velja sér húsnæði enda til úrval bygginga með ríka sögu en sem vantar hlutverk. Þeirra glíma var við hlutföll þar sem mikill stærðarmunur er á iðnaðarbyggingum hafnarsvæðisins og mannlegri hlutföllum íbúðabyggðar. Verkefni tóku á fyrirhugaðri stækkun hafnarinnar, mörg snerust um að vernda ölduna, önnur snéru að móttöku flóttamanna hnattrænnar hlýnunar eða voru fljótandi arkir framtíðar þegar ný ísöld ríkir á Íslandi eftir hrun AMOC sjávarstraumskerfisins. Þó að verkefnin væru fjölbreytt áttu þau það flest sameiginlegt að vilja tengja íbúa aftur við haf og náttúru og styrkja samfélagið. Fyrir um 60 árum tók samfélagið sig saman og byggði í sameiningu framtíð fyrir börn sín og afkomendur þeirra. Uppbygging samfélagslegra innviða voru þá efst á báti auk ræktunar á landi til að binda sand og fegra umhverfi. Nú gefst samfélaginu aftur tækifæri til að taka beinan þátt í framtíð barna sinna þar sem nú stendur yfir íbúakosning um aðal- og deiliskipulagstillögur vegna mölunarverksmiðju og hafnar í Keflavík við Þorlákshöfn. Nemendur gerðu sér vel grein fyrir því að til að bær haldist í byggð þarf atvinnu og því jákvætt að nú þegar er til staðar fjölbreyttur iðnaður í bænum. Spurningunum sem er ósvarað eftir að námskeiðinu lauk er hvernig bær verður Þorlákshöfn ef af fyrirætlaðri efnistöku verður? Hvernig verður umhorfs þegar henni er lokið og hver verða áhrif hennar á mismunandi vistkerfi? Hér eru augsýnilega miklir hagsmunir í húfi og ekki bara fyrir íbúa Þorlákshafnar. Hver hagnast og á kostnað hvers? Í háskólanámi eru nemendur hvattir til gagnrýninnar hugsunar og að forðast skammtímahugsun. Slíkur hugsunarháttur er nauðsynlegur þegar taka á ákvörðun sem hefur áhrif á næstu kynslóðir. Þá getur hjálpað að horfa til fortíðar um leið og litið er til framtíðar og samfélagsins alls. Höfundur er arkitekt og stundakennari við arkitektúrdeild Listaháskóla Íslands.
Skoðun Menntamál íslenskra grunnskólabarna hafa verið til umfjöllunar – sem er vel. Miklu verra er tilefnið Karen Rúnarsdóttir skrifar
Skoðun Óvirðing við lýðræðislegar hefðir, gegn stjórnarskrá, trúnaðarbrot gagnvart kjósendum Arnar Þór Jónsson skrifar