Kolefnisfótspor matvæla - lausn til stuðnings sjálfbæru matvælakerfi og bættrar heilsu? Alma Stefánsdóttir og Stefán Örn Snæbjörnsson skrifa 23. september 2021 12:00 Til hvers er kolefnisfótspor matvæla? Markmið kolefnisfótspors matvæla er að gera matvælaframleiðendum kleift að miðla loftslagsáhrifum framleiðslu sinnar til neytenda. Aukin upplýsingagjöf auðveldar neytendum að velja umhverfisvænt og hvetur framleiðendur til að draga úr kolefnisspori í framleiðslu. Nýleg fræðileg samantekt skoðaði ritverk um kolefnisspor matvæla og þar kom fram að neytendum vantar almennt skilning á þeim mælingum sem kolefnissporið byggir á og að framsetning þess væri ekki nógu skýr. Endurhönnuð framsetning í formi t.d. umferðarljósa hefur sýnt fram á að auka skilning til muna. Skv. niðurstöðum samantektarinnar eiga stjórnvöld heims að; 1) hafa frumkvæði að bætingum á ofangreindri upplýsingagjöf, 2) styðja við aðgerðir sem auðvelda sjálfbærari neysluhegðun og 3) beita nauðsynlegum aðgerðum til lækkunar verðs á matvælum með lágt kolefnisspor. Matvælakerfi heimsins Óskilvirk matvælaframleiðsla hefur valdið mikilli aukningu vannæringar, hún ber ábyrgð á 80% hnignunar á líffræðilegum fjölbreytileika og um þriðjung allrar heildarlosunar gróðurhúsalofttegunda. António Guterres, aðalframkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna, hefur gefið út ákall til þjóða heims um að styðja betur við jákvæðar breytingar á matvælakerfum til að hraða sjálfbærri þróun. Matvælaframleiðsla heimsins hefur vaxið í takt við fjölgun jarðarbúa. Það er staðreynd að nægur matur er til í heiminum til að fæða alla jarðarbúa, tæplega átta milljarða manna. Á sama tíma lifa um 820 milljónir manna við hungurmörk og meira en einn fimmti allra barna í heiminum býr við vannæringu. Í hitaeiningum (kkal) talið þá þurfum við að meðaltali um 2.350 kkal á dag til að uppfylla meðalorkuþörf en innbyrðum að meðaltali 180 kkal til viðbótar. Á hnattvísu framleiðum við daglega 5.940 kkal af mat á hvern jarðarbúa sem er tæp þreföld raunþörf okkar. En við neytum ekki 5.940 kkal á mann, heldur tapast 1.320 kkal í matarsóun, 810 kkal í framleiðslu lífeldsneytis og 1.740 kkal í formi dýrafóðurs. Eftir uppskeru og flutninga standa því eftir 2.790 kkal af mat hæfum til neyslu, þar af koma 590 kkal frá kjöti og mjólkurafurðum en til viðbótar fara 3.810 kkal í dýraafurðaframleiðslu með landnýtingu og beit. Sjálfbær matvælakerfi þurfa að geta stutt bæði við heilsu jarðarbúa ásamt heilsu jarðarinnar en eins og staðan er í dag þá er þörf á miklum breytingum til að matvælakerfin verði nægilega sjálfbær að við höldum okkur innan þolmarka plánetunnar. Hvernig getur kolefnisspor matvæla hjálpað í baráttu við loftslagsbreytingar? Kolefnisspor matvæla getur nýst okkur sem tól til að auka meðvitund um umhverfisáhrif okkar og færast í átt að endurnýjandi (e. regenerative) samfélagi og frá vinnslu- og neysluhyggju (e. extractivism, consumerism). Upplýstar ákvarðanir geta dregið úr hættunni sem stafar af veðuröfgum og tryggt sanngjarnara samfélag. Upplýsingar um kolefnisfótspor matvæla, hluta, samgangna, fjármuna og skemmtunar stuðla að bættu kolefnislæsi fyrir umskipti í átt að lágkolefnishagkerfi. Til að ná langtímamarkmiðum ESB þurfa grundvallarbreytingar að eiga sér stað á meginstoðum samfélaga, aðallega hvað varðar fæðu, orku, hreyfanleika og mannvirki. Samkvæmt rannsókn frá árinu 2017 var neysludrifið kolefnisspor Íslendinga árin 2010-2012 um 55% hærra en svæðisbundnar útblástursmælingar gáfu til kynna eða um 22,5 þúsund tonn koldíoxíðjafnígilda (CO2íg), þar af eru 17% vegna neyslu matvæla og drykkja. Árið 2017 var neysludrifin losun Íslendinga reiknuð út og áætluð vera ígildi rúmlega 70% af heildarlosun. Samkvæmt rannsókn frá árinu 2018 þá losaði virðiskeðja matvæla um 13,7 milljarða tonna CO2íg., sem samsvarar um 26% af losun gróðurhúsalofttegunda af mannavöldum. Frekari umhverfisáhrif matvælaframleiðslu og landbúnaðar má finna í rannsókninni auk kolefnisspors mismunandi fæðutegunda en rannsóknin náði til 38 þúsund bóndabýla og 40 ólíkra fæðutegunda. Neyðarástandið í loftslagsmálum samanstendur af mörgum alþjóðaáskorunum sem þarfnast margskonar alþjóðalausna. Margar þjóðir sækja fyrirmynd að margskonar málefnum til Íslands. Auðvelt er að meta sem svo að persónulegar ákvarðanir hafi ekki áhrif á stóra samhengið þar sem losun Íslands er lítil samanborið við önnur lönd, en slík viðbrögð eru ekki rökrétt enda lifum við öll á sömu plánetunni Jörð. Með því að finna leiðir til að lifa á sjálfbærari máta með minni neikvæðum áhrifum á umhverfið og komandi kynslóðir, þá koma skýrt í ljós þau tækifæri sem eru til staðar. Sérhvert okkar sem einstaklingar, getum haft þýðingarmikil áhrif bæði með því að m.a. 1) kalla eftir aðgerðum, 2) minnka persónulega kolefnissporið okkar, og 3) að kjósa þá stjórnmálaflokka sem láta sig þessi mál varða. Niðurstöður Sólarinnar - Einkunnagjafar Ungra umhverfissinna á umhverfis- og loftslagsstefnum stjórnmálaflokka sýna að aðeins fjórir flokkar stefna á aukna upplýsingagjöf til neytenda um kolefnisspor matvæla; Viðreisn, Píratar, Samfylkingin og Vinstri grænir. Einkunnagjöfin fjallar um hringrásarsamfélagið í heild sinni en nánari niðurstöður má nálgast á heimasíðunni solin2021.is. Höfundar eru matvælafræðingur og umhverfisverkfræðingur og eru meðlimir í Hringrásarhagkerfisnefnd Ungra umhverfissinna. Greinin er hluti af greinaskrifaátaki sem ætlað er að vekja athygli á mikilvægi loftslags- og umhverfismála í komandi kosningum. Öll þau mál sem tekin eru fyrir birtast í SÓLINNI - Einkunnagjöf Ungra umhverfissinna fyrir Alþingiskosningar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Skoðun: Kosningar 2021 Umhverfismál Mest lesið „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun Halldór 24.05.2025 Halldór Heiðmörk: Gaddavír og girðingar Auður Kjartansdóttir Skoðun Vér erum úr sömu sveit Steinþór Logi Arnarsson Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Réttlát leiðrétting veiðigjalda Elín Íris Fanndal Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun Sósíalistaflokkurinn kaus breytingar Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Grindavík lifir Kristín María Birgisdóttir,Dagmar Valsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistaflokkurinn kaus breytingar Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Vér erum úr sömu sveit Steinþór Logi Arnarsson skrifar Skoðun „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Réttlát leiðrétting veiðigjalda Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir skrifar Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson skrifar Skoðun Heiðmörk: Gaddavír og girðingar Auður Kjartansdóttir skrifar Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar Skoðun #blessmeta - önnur grein Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Sjá meira
Til hvers er kolefnisfótspor matvæla? Markmið kolefnisfótspors matvæla er að gera matvælaframleiðendum kleift að miðla loftslagsáhrifum framleiðslu sinnar til neytenda. Aukin upplýsingagjöf auðveldar neytendum að velja umhverfisvænt og hvetur framleiðendur til að draga úr kolefnisspori í framleiðslu. Nýleg fræðileg samantekt skoðaði ritverk um kolefnisspor matvæla og þar kom fram að neytendum vantar almennt skilning á þeim mælingum sem kolefnissporið byggir á og að framsetning þess væri ekki nógu skýr. Endurhönnuð framsetning í formi t.d. umferðarljósa hefur sýnt fram á að auka skilning til muna. Skv. niðurstöðum samantektarinnar eiga stjórnvöld heims að; 1) hafa frumkvæði að bætingum á ofangreindri upplýsingagjöf, 2) styðja við aðgerðir sem auðvelda sjálfbærari neysluhegðun og 3) beita nauðsynlegum aðgerðum til lækkunar verðs á matvælum með lágt kolefnisspor. Matvælakerfi heimsins Óskilvirk matvælaframleiðsla hefur valdið mikilli aukningu vannæringar, hún ber ábyrgð á 80% hnignunar á líffræðilegum fjölbreytileika og um þriðjung allrar heildarlosunar gróðurhúsalofttegunda. António Guterres, aðalframkvæmdastjóri Sameinuðu þjóðanna, hefur gefið út ákall til þjóða heims um að styðja betur við jákvæðar breytingar á matvælakerfum til að hraða sjálfbærri þróun. Matvælaframleiðsla heimsins hefur vaxið í takt við fjölgun jarðarbúa. Það er staðreynd að nægur matur er til í heiminum til að fæða alla jarðarbúa, tæplega átta milljarða manna. Á sama tíma lifa um 820 milljónir manna við hungurmörk og meira en einn fimmti allra barna í heiminum býr við vannæringu. Í hitaeiningum (kkal) talið þá þurfum við að meðaltali um 2.350 kkal á dag til að uppfylla meðalorkuþörf en innbyrðum að meðaltali 180 kkal til viðbótar. Á hnattvísu framleiðum við daglega 5.940 kkal af mat á hvern jarðarbúa sem er tæp þreföld raunþörf okkar. En við neytum ekki 5.940 kkal á mann, heldur tapast 1.320 kkal í matarsóun, 810 kkal í framleiðslu lífeldsneytis og 1.740 kkal í formi dýrafóðurs. Eftir uppskeru og flutninga standa því eftir 2.790 kkal af mat hæfum til neyslu, þar af koma 590 kkal frá kjöti og mjólkurafurðum en til viðbótar fara 3.810 kkal í dýraafurðaframleiðslu með landnýtingu og beit. Sjálfbær matvælakerfi þurfa að geta stutt bæði við heilsu jarðarbúa ásamt heilsu jarðarinnar en eins og staðan er í dag þá er þörf á miklum breytingum til að matvælakerfin verði nægilega sjálfbær að við höldum okkur innan þolmarka plánetunnar. Hvernig getur kolefnisspor matvæla hjálpað í baráttu við loftslagsbreytingar? Kolefnisspor matvæla getur nýst okkur sem tól til að auka meðvitund um umhverfisáhrif okkar og færast í átt að endurnýjandi (e. regenerative) samfélagi og frá vinnslu- og neysluhyggju (e. extractivism, consumerism). Upplýstar ákvarðanir geta dregið úr hættunni sem stafar af veðuröfgum og tryggt sanngjarnara samfélag. Upplýsingar um kolefnisfótspor matvæla, hluta, samgangna, fjármuna og skemmtunar stuðla að bættu kolefnislæsi fyrir umskipti í átt að lágkolefnishagkerfi. Til að ná langtímamarkmiðum ESB þurfa grundvallarbreytingar að eiga sér stað á meginstoðum samfélaga, aðallega hvað varðar fæðu, orku, hreyfanleika og mannvirki. Samkvæmt rannsókn frá árinu 2017 var neysludrifið kolefnisspor Íslendinga árin 2010-2012 um 55% hærra en svæðisbundnar útblástursmælingar gáfu til kynna eða um 22,5 þúsund tonn koldíoxíðjafnígilda (CO2íg), þar af eru 17% vegna neyslu matvæla og drykkja. Árið 2017 var neysludrifin losun Íslendinga reiknuð út og áætluð vera ígildi rúmlega 70% af heildarlosun. Samkvæmt rannsókn frá árinu 2018 þá losaði virðiskeðja matvæla um 13,7 milljarða tonna CO2íg., sem samsvarar um 26% af losun gróðurhúsalofttegunda af mannavöldum. Frekari umhverfisáhrif matvælaframleiðslu og landbúnaðar má finna í rannsókninni auk kolefnisspors mismunandi fæðutegunda en rannsóknin náði til 38 þúsund bóndabýla og 40 ólíkra fæðutegunda. Neyðarástandið í loftslagsmálum samanstendur af mörgum alþjóðaáskorunum sem þarfnast margskonar alþjóðalausna. Margar þjóðir sækja fyrirmynd að margskonar málefnum til Íslands. Auðvelt er að meta sem svo að persónulegar ákvarðanir hafi ekki áhrif á stóra samhengið þar sem losun Íslands er lítil samanborið við önnur lönd, en slík viðbrögð eru ekki rökrétt enda lifum við öll á sömu plánetunni Jörð. Með því að finna leiðir til að lifa á sjálfbærari máta með minni neikvæðum áhrifum á umhverfið og komandi kynslóðir, þá koma skýrt í ljós þau tækifæri sem eru til staðar. Sérhvert okkar sem einstaklingar, getum haft þýðingarmikil áhrif bæði með því að m.a. 1) kalla eftir aðgerðum, 2) minnka persónulega kolefnissporið okkar, og 3) að kjósa þá stjórnmálaflokka sem láta sig þessi mál varða. Niðurstöður Sólarinnar - Einkunnagjafar Ungra umhverfissinna á umhverfis- og loftslagsstefnum stjórnmálaflokka sýna að aðeins fjórir flokkar stefna á aukna upplýsingagjöf til neytenda um kolefnisspor matvæla; Viðreisn, Píratar, Samfylkingin og Vinstri grænir. Einkunnagjöfin fjallar um hringrásarsamfélagið í heild sinni en nánari niðurstöður má nálgast á heimasíðunni solin2021.is. Höfundar eru matvælafræðingur og umhverfisverkfræðingur og eru meðlimir í Hringrásarhagkerfisnefnd Ungra umhverfissinna. Greinin er hluti af greinaskrifaátaki sem ætlað er að vekja athygli á mikilvægi loftslags- og umhverfismála í komandi kosningum. Öll þau mál sem tekin eru fyrir birtast í SÓLINNI - Einkunnagjöf Ungra umhverfissinna fyrir Alþingiskosningar.
„Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun
Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun
Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun
Skoðun „Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman skrifar
Skoðun Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir skrifar
Skoðun Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson skrifar
Skoðun Tuttugu ár af röddum sem áður voru þaggaðar, og framtíðin er okkar Guðmundur Ingi Þóroddsson skrifar
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
„Ef hún hefði haft val, hefði konan mín þá kosið að láta heilabilunina hafa sinn gang?” Ingrid Kuhlman Skoðun
Er sanngjarnt að hækka virðisaukaskatt á mat og gistingu til að láta erlenda ferðamenn borga meira? Þórir Garðarsson Skoðun
Að vera eða ekki vera – hvað er raunverulegur árangur? Ásta Kristín Sigurjónsdóttir,Inga Hlín Pálsdóttir Skoðun