Rúmast sjálfbærni innan tilgangs hlutafélaga? Hanna Björt Kristjánsdóttir skrifar 8. júní 2021 08:00 Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kauphöllin Umhverfismál Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir Skoðun Ég kýs… Gísli Ásgeirsson Skoðun Nú getum við brotið blað Ragnheiður Davíðsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson skrifar Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Ég kýs… Gísli Ásgeirsson skrifar Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú getum við brotið blað Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum loftslagsaðgerðir, ekki grænþvott Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Af hverju bara hálft skref áfram? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Baldur í þágu mannúðar og samfélags Anna María Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif á líf barna Ída Björg Unnarsdóttir skrifar Skoðun Stórbætum samgöngur Logi Einarsson skrifar Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen skrifar Skoðun Ótrúverðugt plan að annars góðum markmiðum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Formleg uppgjöf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson skrifar Skoðun Fjármunum veitt þangað sem neyðin er mest Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbær framtíð Vestfjarða Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Aðalsteinn Óskarsson skrifar Skoðun Burt með pólitík á Bessastöðum Kristmundur Carter skrifar Skoðun Náttúran njóti vafans, ótímabundið Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun „Almennings“ samgöngur? Bragi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Góður forseti G. Pétur Matthíasson skrifar Skoðun Hvers vegna Halla Tómasdóttir? Guðjón Sigurðsson skrifar Skoðun Heimildin sem hvarf úr frumvarpi matvælaráðherra Vala Árnadóttir skrifar Skoðun Sníða sér stakk eftir vexti Guðni Magnús Ingvason skrifar Sjá meira
Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar.
Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar