Rúmast sjálfbærni innan tilgangs hlutafélaga? Hanna Björt Kristjánsdóttir skrifar 8. júní 2021 08:00 Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kauphöllin Umhverfismál Mest lesið Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir Skoðun Halldór 28.06.2025 Halldór Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen Skoðun Ísland gjaldþrota vegna fatlaðs fólks? Alma Ýr Ingólfsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Er Ísrael ennþá útvalin þjóð Guðs? Ómar Torfason skrifar Skoðun Flokkurinn hans Gunnars Smára? Guðbergur Egill Eyjólfsson skrifar Skoðun Raforkuverð: Stórnotendur og almenningur Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Hætt við að hækka ekki skatta á almenning Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Skattafíkn í skjóli réttlætis: Tímavélin stillt á 2012 Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Hver borgar brúsann? Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hvers vegna berðu kross? Hrafnhildur Sigurðardóttir skrifar Skoðun Þannig gerum við þetta? Ísak Ernir Kristinsson skrifar Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar Skoðun Falleinkunn skólakerfis? Helga Þórisdóttir skrifar Skoðun Þjónusta sem gleður – skilar sér beint í kassann Margrét Reynisdóttir skrifar Skoðun Hvar er auðlindarentan? Birta Karen Tryggvadóttir skrifar Skoðun Miðflokkurinn – Rödd skynseminnar í borginni Ómar Már Jónsson skrifar Skoðun Virði barna og ungmenna Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Sættir þú þig við þetta? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Alþingi gleymir aftur fötluðum börnum Lúðvík Júlíusson skrifar Skoðun Lægri gjöld, fleiri tækifæri Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Tölum um stóra valdaframsalsmálið Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar Skoðun Öflugar varnir krefjast stöndugra fréttamiðla Sigríður Dögg Auðunsdóttir skrifar Skoðun Gott frumvarp, en hvað með verklagið? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Augnablikið Magnús Jóhann Hjartarson skrifar Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar Skoðun Það þarf ekki að biðjast afsökunar á því að segja satt Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Lífeyrissjóðirnir og Íslandsbanki, hluthafafundur á mánudag Bolli Héðinsson skrifar Skoðun „Þegar arkitektinn fer á flug“ - opinber umræða á villigötum Eyrún Arnarsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfið þarf stjórnvöld með bein í nefinu Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Börn eru hvorki veiðigjöld né öryggis- og varnarmál Grímur Atlason skrifar Skoðun Í vörn gegn sjálfum sér? Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Mig langar að byggja heim með frið og umlykja með ást Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Sjá meira
Í ljósi aukinnar umræðu um sjálfbærni þá er eðlilegt að velta fyrir sér hvaða aðilar það eru sem bera mestu ábyrgðina gagnvart samfélagi og umhverfi. Við sem einstaklingar getum borið okkar ábyrgð t.d. með því að stýra okkar neyslu, kaupa minna, endurnýta og velja umhverfisvænni kosti. Framtak einstaklingsins er mikilvægt, en það kemur okkur ekki nægilega langt. Fyrirtækin og hlutafélögin að baki þeim eru aðilarnir sem hafa mestu áhrifin á umhverfi og samfélag og er því eðlilegt að þau beri ábyrgð í samræmi við það. Það leiðir hugann að því hvaða hlutverk þau spila og hvaða tilgangi þau eigi að þjóna. Margir eru á því máli að hlutafélög starfi í þágu hluthafa sinna og þeirra helsta markmið sé að afla hagnaðar fyrir þá. Í gegnum tíðina hefur þessi hugmynd verið ríkjandi en nú í seinni tíð hefur önnur stefna sótt í sig veðrið en í henni felst að hlutafélög starfi í þágu haghafa félagsins. Haghafar eru, eins og orðið kannski gefur til kynna, þeir aðilar sem hafa hagsmuni að gæta gagnvart félaginu. Þessi hópur getur verið nokkuð breiður og breytilegur eftir því hvaða félag um ræðir en almennt eru þetta starfsmenn félagsins, kröfuhafar, hluthafar, samfélag, stjórnvöld og jafnvel umhverfi en þó eru ekki allir sammála um að umhverfi geti talist haghafi. Margir halda því einnig fram að við dönsum einhversstaðar þarna á milli þessara tveggja póla en raunveruleikinn er samt sá að mikil áhersla er lögð á hagsmuni hluthafa og oft á kostnað annarra haghafa, þá sérstaklega samfélags og umhverfis. Þegar umræðan um samfélagslega ábyrgð og sjálfbærni fór að aukast varð meiri áhersla lögð á að hlutafélög þyrftu að sinna samfélagslegum skyldum. Því fylgir þó einnig áhætta á því að félög séu að grænþvo starfsemi sína, þ.e.a.s. að sýnast gera það gott á sviði umhverfis og samfélagsmála án þess þó að fylgja því raunverulega eftir. Snýst ákallið því orðið meira um að félög taki sjálfbærni lengra og geri það að grunnstoð í starfsemi sinni, en þá komum við aftur að þeirri spurningu hvaða tilgangi þessi félög eigi að þjóna og hvaða hagsmunir skulu hafðir að leiðarljósi, hagsmunir hluthafa eða samfélagsins? Þessari spurningu hefur að einhverju leyti verið svarað með tilkomu nýs félagaforms, haghafafélaga (e. Benefit Corporations), sem er að finna m.a. í Bandaríkjunum og á Ítalíu. Byggir félagaformið að miklu leyti á grunni hlutafélaga, en munurinn felst helst í því að tilgangur slíkra félaga er tvískiptur. Annars vegar er um að ræða hefðbundinn tilgang hlutafélags, þ.e.a.s. að afla tekna og reka fjárhagslega starfsemi með arðbærum hætti, en hins vegar að beita sér fyrir samfélagslegum eða umhverfistengdum málefnum. Félagaformið gerir einnig ríkari kröfur til stjórnenda félaganna, þar sem krafan um gagnsæi er aukin með ítarlegri reglum um upplýsingagjöf og ábyrgð stjórnenda er ríkari, þar sem þeir bera einnig ábyrgð á samfélagslega hlutverki félagsins. Hér á landi er ekki að finna slíkt félagaform en hér áður fyrr var það skilyrði í hlutafélagalögum að til þess að geta talist hlutafélag þá þyrfti félagið að beita sér fyrir fjárhagslegum ágóða fyrir hluthafa sína. Því var breytt árið 1978 og var skilgreining hlutafélags rýmkuð. Var það gert til þess að starfsemi í þágu t.d. mannúðarmála og almannaheilla gæti nýtt sér hlutafélagaformið. Ekki var þessi heimild útfærð nánar né skilyrði þess að slíkur rekstur gæti nýtt sér félagaformið. Situr því eftir sú spurning hvort þarna sé möguleiki á því að félög sem eru rekin í hefðbundnum fjárhagslegum tilgangi geti einnig haft annan tilgang sem snýr að samfélagslegum eða umhverfislegum málefnum. Í þessu gæti legið tækifæri fyrir hlutafélög til að fara út fyrir þann almenna tilgang hlutafélaga að gæta hag hlutahafa og beita sér að alvöru fyrir samfélagi og umhverfi. Það eru kostir og gallar við það að stofna nýtt félagaform, þá sérstaklega þegar lagt er upp með að slíkt félagaform skuli starfa í þágu málefna á sviði sjálfbærni. Kosturinn er sá að það myndi gefa þeim sem hafa áhuga á að gera sjálfbærni að grunnstoð starfsemi sinnar möguleika á að gera slíkt án þess að málin yrðu flækt eitthvað frekar. Með því að hafa sjálfbærni samfléttaða inn í félagaformið er búið að taka afstöðu til þess hvaða hagsmunir það eru sem stjórnendum er skylt að taka tillit til ef upp kemur ágreiningsmál. Hættan er samt sú að ef stofnað væri til nýs félagaforms þá gæti sá þrýstingur sem hefur skapast á hlutafélög undanfarin ár, í tengslum við sjálfbærni, færst eingöngu yfir á þau félög sem kjósa að beita sér á þessum vettvangi í stað þess að ríkari krafa sé gerð á öll hlutafélög að gera betur. Væri því ef til vill möguleiki að útfæra betur heimild hlutafélaga til að vera með tvískiptan tilgang. Tækifærin sem er að finna með aukinni sjálfbærni eru gríðarlega mörg og eru þau ekki eingöngu innan nýsköpunar eða viðskipta, heldur er mörg sóknartækifæri að finna innan lagarammans. Löggjöfin ætti að vera lifandi og styðja við framþróun í stað þess að halda aftur af henni. Hvort sem nýtt félagaform eða breyting á því gamla sé lausn við einhverjum af þeim áskorunum sem við stöndum frammi fyrir eða ekki, þá er ljóst að það er alltaf hægt að gera betur. Höfundur er lögfræðingur hjá Marel. Greinin er unnin upp úr meistararitgerð höfundar.
Skoðun Stærsta framfaraskref í námsmati íslenskra barna í áratugi Guðmundur Ingi Kristinsson skrifar
Skoðun Litla landið sem kennir heiminum – Ísland og þróunarsamvinna í gegnum menntun GRÓ skólanna Verena Karlsdóttir,Hreiðar Þór Valtýsson,Þór Heiðar Ásgeirsson skrifar
Skoðun Listnám er lífsbjörg – opið bréf til ráðherra mennta, félags og heilbrigðismála, til stuðnings Söngskóla Sigurðar Demetz Dagbjört Andrésdóttir skrifar