Fjögur ár frá hruni - Haftabúskapur eftir hrun

Stundum er rætt um hrun fjármálakerfisins, dagana 7. til 9. október 2008, og hrun krónunnar sem tvo aðskilda atburði. Það er umdeilanlegt að svo hafi verið, ekki síst í ljósi þess með hvaða augum alþjóðamarkaðir voru farnir að horfa til Íslands um ári áður en allt hrundi. „Íslendingar gerðu sér ekki grein fyrir því að landið var í reynd orðið að vogunarsjóði," segir í grein hins virta blaðamanns Michaels Lewis, með fyrirsögninni Wall Street on The Tundra (Wall Street í freðmýrinni), sem birtist í Vanity Fair og fjallaði um hrun íslenska fjármálakerfisins.

Rautt ljós

Í augum fjárfesta á alþjóðamörkuðum var Ísland orðið að einni samfelldri áhættu. Skipti þá engu hvort rætt var um Glitni, Kaupþing eða Landsbankann í því samhengi. Oftast var horft til landsins í heild og ójafnvægisins sem blasti við, fremur en einstakra þátta. Þar sem bankakerfið var orðið tæplega tífalt stærra en árleg landsframleiðsla og tæplega áttatíu prósent skuldbindinga bankanna voru í annarri mynt en krónunni, þá var heildarmyndin fremur hættumerki en sértæk atriði. Þetta birtist sem rautt ljós á alþjóðamörkuðum, einkum síðustu mánuðina fyrir hrun fjármálakerfisins. Öll sund voru lokuð. Neyðarástand skapaðist í kjölfarið.

„Enn eitt ruglið"

Krónan var í frjálsu falli þegar mest gekk á og ekkert gat stöðvað fallið, að því er virtist. Seðlabankinn sendi frá sér tilkynningu 7. október, þegar neyðarlögin höfðu verið samþykkt á Alþingi, þar sem sagði að gengi krónunnar hefði verið fest miðað við vísitöluna 175. „Seðlabanki Íslands hefur að fengnu samþykki forsætisráðherra ákveðið að eiga viðskipti á millibankamarkaði í dag á gengi sem tekur mið af gengisvísitölu 175, sem samsvarar um 131 krónu gagnvart evru," sagði í tilkynningu vegna þessa. Þetta gekk ekki. Innan sólarhrings varð það ljóst. Krónan hélt áfram að falla, enda allsherjarvantraust á mörkuðum gagnvart Íslandi.

Í skýrslu Rannsóknarnefndar Alþingis er haft eftir Þórarni G. Péturssyni, núverandi aðalhagfræðingi Seðlabankans, að yfirlýsingin um fastgengið hefði verið "enn eitt ruglið". Eftir á að hyggja tóku þessar tilraunir Seðlabankans mið af efnahagslegu neyðarástandi sem hafði skapast, raunar ekki aðeins á Íslandi heldur alþjóðlega sömuleiðis. Í bók Hanks Paulson, On The Brink (Á brúninni), fyrrverandi fjármálaráðherra Bandaríkjanna, lýsir hann atburðum sem áttu sér stað í Bandaríkjunum á sama tíma, í byrjun október 2008, þannig að einhverjum klukkustundum hafi munað að atvinnuleysi í Bandaríkjunum hefði orðið um 30 prósent á innan við viku, allt fjármálakerfi landsins stöðvast og almenn óreiða skapast á götum borga. Inngrip seðlabanka á síðustu stundu bjargaði því að hjólin héldu áfram að snúast, þrátt fyrir erfiðleika.

Í höft

Hrun krónunnar var að þessu leyti ekki aðskilið frá hruni fjármálakerfisins, heldur frekar samofið einstæðum atburðum á fjármálamörkuðum hér á landi og erlendis, enda réðst gengi hennar af frjálsum fjármagnsflutningum. Í nóvember var gripið til þess að setja á gjaldeyrishöft og voru þau hluti af efnahagsáætlun Alþjóðagjaldeyrissjóðsins og íslenskra stjórnvalda. Höftin áttu að koma í veg fyrir verulega erfiðleika í tengslum við greiðslujöfnuð Íslendinga og höfðu það að markmiði að stuðla að stöðugu gengi án þess að treyst væri um of á vaxtatækið. Haftabúskapur hefur frá þessum tíma verið hluti af daglegu lífi Íslendinga. Tíu mánuðum eftir að höftin voru sett á, í ágúst 2009, kynnti Seðlabankinn áform um afnám hafta. Í áætluninni eru talin upp nokkur meginatriði sem þurfa vera fyrir hendi svo afnám hafta sé mögulegt.

Hin mikilvægustu eru, samkvæmt gögnum Seðlabanka Íslands, þjóðhagslegur stöðugleiki og þar með talið trúverðugar aðgerðir til að tryggja sjálfbær ríkisfjármál, minnkandi verðbólga, traust fjármálakerfi og nægilegur gjaldeyrisforði. Annað vandamál er að meta hversu mikill fjármagnsflótti er líklegur til þess að fara úr íslenska fjármálakerfinu við afnám hafta, með tilheyrandi veikingaráhrifum á gengi krónunnar. Samkvæmt síðustu opinberum gögnum Seðlabanka Íslands, sem birt voru í fjármálastöðugleikariti bankans 5. október sl., er kvikt fjármagn aflandskróna í eigu útlendinga, sem er ekki síst tilkomið vegna vaxtamunarviðskipta fyrir hrun fjármálakerfisins, talið nema um 420 milljörðum íslenskra króna. Þetta fé hefur oft verið nefnt hengja aflandskróna (overhang) sem geti farið snögglega úr kerfinu, með alvarlegum áhrifum fyrir hagkerfið. Alþjóðagjaldeyrissjóðurinn telur þetta fé nema um 23 prósentum af árlegri landsframleiðslu Íslands, eða sem nemur 372 milljörðum króna, sé mið tekið af árlegri landsframleiðslu í fyrra.

Áætlun Seðlabankans hefur ekki síst miðað að því að minnka þessa fjárhæð, og telur bankinn að sú vinna hafi þegar skilað árangri, þó erfitt sé að meta með nákvæmum hætti hversu mikill árangur hafi náðst.

Höftin ekki að fara

Nú fjórum árum eftir að gjaldeyrishöftum var komið á er alls óvíst hvenær mögulegt verði að afnema höftin, og er áfram einblínt á að áherslan verði á að meta aðstæður sem fyrir hendi eru á hverjum tíma, með tilliti til þess hvort afnám hafta sé mögulegt. Arnór Sighvatsson aðstoðarseðlabankastjóri lagði áherslu á það atriði á fundi um fjármálastöðugleika 5. október, ríkisfjármálin yrðu að vera komin á réttan kjöl fyrir afnám hafta. Það væri einna mikilvægasta forsendan, þar sem höftin hefðu í reynd þau áhrif nú að fjármagnskostnaður ríkisins væri minni en hann væri annars, og það væri viðbúið að lántökukostnaður ríkisins og íslenskra fyrirtækja myndi hækka við afnám hafta, í það minnsta tímabundið. Þess vegna skipti miklu máli að vera með sjálfbæran ríkisrekstur.

Þrýstingurinn eykst

Innan haftanna, í fábreyttu fjárfestingaumhverfi, er hætta á því að eignaverð verði bjagað. Á þetta hefur Seðlabankinn bent í ritum sínum, m.a. Peningamálum. Sérstaklega eru það lífeyrissjóðirnir sem geta lent í vandræðum með að ávaxta fé sjóðsfélaga, þar sem fáir kostir koma til greina, þar sem nýfjárfesting erlendis er ekki möguleg. Sem dæmi um erfiðleikana, þá hafa sjóðirnir verið með á bilinu 150 til 180 milljarða á innlánsreikningum undanfarin tvö ár, sem ávaxtast lítið sem ekkert. Eftir því sem lengri tími líður innan hafta þá eykst þrýstingurinn á afnám þeirra frá innlendum fjárfestum. Í þessu umhverfi getur eignaverð bjagast og þannig getur teiknast upp fölsk mynd af stöðu efnahagsmála.

Pólitískar deilur

Eftir hrun hafa pólitísk átök um gjaldmiðlamálin og peningastefnu harðnað nokkuð. Undirliggjandi eru þar ekki síst átök um hvort Íslandi eigi að verða hluti af Evrópusambandinu og taka upp evru. Hvað sem líður stefnumörkun í peningamálum til framtíðar og hugmyndum um upptöku alþjóðlegrar myntar, þá er krónan gjaldmiðill Íslendinga og verður áfram. Í það minnsta næstu árin, sem einkennast munu af áframhaldandi tiltekt eftir hrunið sem leiddi til haftabúskapar.



Gylfi Magnússon, dósent við Háskóla Íslands og fyrrum efnahags- viðskiptaráðherra, um krónuna og gjaldmiðlamál þjóðarinnar (grein Gylfa fylgir með ofangreindri grein í Fréttablaðinu í dag):

Krónískt vandamál

Íslenska krónan hefur óneitanlega leikið stórt hlutverk í sviptingum undanfarinna ára. Fall krónunnar gerði fjárhagslegt tjón við hrun fjármálakerfisins árið 2008 mun meira en ella og var helsta skýringin á því að kaupmáttur sveiflaðist meira hérlendis en annars staðar. Hin mikla kaupmáttarrýrnun átti svo sinn þátt í því að magna upp skuldavanda heimila. Krónan leiddi okkur jafnframt í gjaldeyrishöft, eitt landa í okkar heimshluta. Þannig hefur krónan sýnt skuggahliðar sínar skýrt og greinilega undanfarin ár.

Því verður hins vegar ekki heldur á móti mælt að gengisfall krónunnar hafði einnig þau jákvæðu áhrif að beina kaupum landsmanna á vörum og þjónustu í auknum mæli í áttina að innlendri framleiðslu í stað innfluttrar. Það hefur skipt miklu og skýrir að einhverju leyti hvers vegna samdráttur landsframleiðslu varð þó ekki meiri

en raun ber vitni. Það á líka sinn þátt í því að atvinnuleysi minnkar nú tiltölulega hratt og hagvöxtur er meiri en bjartsýnustu menn þorðu að vona fyrir fjórum árum.

Þessi saga dregur ágætlega fram suma af kostunum og göllunum við að hafa sjálfstæðan gjaldmiðil í örhagkerfi eins og því íslenska.

Sögulega hefur lífið með krónunni almennt verið þyrnum stráð. Krónan hefur verið óstöðugasti gjaldmiðill í okkar heimshluta, hvort heldur horft er til gengis eða verðlags. Gagnslaus utanlands og þær atvinnugreinar innanlands sem hafa getað komist hjá því að nota hana hafa almennt gert það. Þannig nota helstu útflutningsatvinnuvegir Íslendinga krónu mjög lítið.

Framtíð þessa gjaldmiðils er mjög óljós. Seðlabankinn dró ágætlega fram þá kosti sem við eigum í gjaldmiðlamálum í nýútkominni skýrslu,

sem ekki verður reynt að rekja hér í smáatriðum. Valkostirnir eru þó tiltölulega einfaldir. Annað hvort höldum við krónunni - vonandi með betri árangri en undanfarna áratugi - eða við tökum upp evru.

Kostir og gallar við evruupptöku eru að hluta þekktir en óvissan á evrusvæðinu flækir óneitanlega málið. Að því leyti erum við þó í ákjósanlegri stöðu. Við þurfum ekki að ákveða hvort við tökum upp evru fyrr en eftir nokkur ár, eigum þess raunar ekki kost fyrr. Þá mun væntanlega hafa skýrst hvernig evrusamstarfinu verður háttað í framtíðinni og hve vel tekst að vinna úr núverandi vanda. Þá verður hægt að taka ákvörðun um það hvort við viljum taka upp annan gjaldmiðil á réttum og þekktum forsendum. Þangað til sitjum við uppi með krónuna hvort sem okkur líkar betur eða verr.