Nú þarf forystan að koma frá væng stjórnmálanna

Þórarinn V. Þórarinsson, lögfræðingur sem á tímum þjóðarsáttarinnar var framkvæmdastjóri Vinnuveitendasambands Íslands, og Ari Skúlason, forstöðumaður greiningar hjá Landsbankanum, sem þá var hagfræðingur Alþýðusambands Íslands, settust niður með Óla Kristjáni Ármannssyni viðskiptaritstjóra og veltu fyrir sér möguleikanum á nýrri þjóðarsátt.

Fyrir átján árum var með svonefndri þjóðarsátt tekið á víxlverkun launa og verðlags sem var undirrót mikils óstöðugleika í efnahagslífinu. Víðtæk sátt náðist um að taka á efnahagsvanda dagsins eins og hann þá birtist. Þyrfti að koma á viðlíka sátt nú og er yfirhöfuð mögulegt byggja á reynslunni síðan þá í þeim efnum?

Ari: „Þörfin er alveg örugglega til staðar. Eftir áramót er opnun á öllum helstu kjarasamningum og greinilegt að vandamálin eru fyrir hendi. Í kringum 1990 voru mikil vandamál og sami vandinn hafði verið viðvarandi í langan tíma. Þá var óðaverðbólga og spurningin sem þá var uppi, að minnsta kosti hvað Alþýðusambandið varðaði, var hvort enn einu sinni ætti að gera hlutina með sama hætti, eða hvort reyna ætti aftur að gera eitthvað nýtt. Það hafði svo sem verið gert áður, líkt og 1986 og þar á undan, en alltaf brustu draumarnir. Þarna var hins vegar farið út í að gera hlutina með nýjum hætti og búið að forvinna málið í langan tíma og safna liði á bak við hugmyndina. Slíka samstöðu er líkast til ekki að finna í dag. Núna eru vandamálin tiltölulega ný, en þarna höfðu þau verið viðvarandi og allir gífurlega þreyttir á þeim. Hinn valkosturinn var þá eiginlega bara að gefast upp og værum við þá líkast til á svipuðum stað og Simbabve núna.“

Þórarinn: „Aðstæðurnar sem við er að etja núna eru bara af svo allt öðrum toga. Á þessum tíma vorum við enn þá með lokað hagkerfi. Við vorum með lokaðan vinnumarkað og lokaðan gjaldeyrismarkað. Hugtakið fjármálalegur stöðugleiki var bara ekki til í tungunni árið 1990. Vandinn í stöðunni, að minnsta kosti eins og ég sá hann, var að fyrirtækin í útflutningsgreinunum, voru of hart keyrð of lengi og tvennt blasti við: Í fyrsta lagi að afleiðingar markaðsákvarðaðra vaxta voru farnar að bíta fyrir alvöru og það ýtti á um að hægt væri að ná niður verðbólgunni. Það áttu því allir mikið undir því, að verðbólga og vextir gætu lækkað; jarðvegurinn fyrir miðstýrða samstöðulausn var fyrir hendi. Svo blasti við að veruleg hætta væri á gjaldþrotum og atvinnuleysi. Sáttin sem gerð var var því í raun og veru sátt um að auka hlut fyrirtækjanna á kostnað launamanna í þeirri trú að það gæti alið af sér vöxt sem aftur gæti staðið undir nýsköpun í atvinnulífinu og batnandi kjörum. Í dag erum við hins vegar fyrst og fremst að takast á við þennan fjármálalega stöðugleika, óvissu um stöðu bankanna og getu Seðlabankans til að styðja við þá með hliðstæðum hætti og gerist hjá öðrum þjóðum. Þessar aðstæður hafa grafið undan stöðugleika krónunnar og valdið meiri gengislækkun en menn óraði fyrir. Gengishrunið er nú orðið slíkt, að það hefur þurrkað upp eigið fé í stórum hluta atvinnulífsins og framkallað meiri verðbólgu en verið hefur hér síðustu tuttugu ár. Efnahagur fjölda fyrirtækja er í rúst því fyrirtækin hafa yfirleitt flúið íslenska vaxtaumhverfið og skuldirnar því að miklu leyti í erlendri mynt. Sama hefur í vaxandi mæli gilt um einstaklinga.

Vantrúin á krónuna veldur því bæði almenningi og fyrirtækjunum þungum búsifjum. Viðfangsefnin núna snúa því fyrst og fremst að því, hvernig efla má traust erlendra aðila á hagkerfinu, ekki síst bönkunum og þeim stuðningi sem þeir njóta, og skapa skilyrði til þess að krónan styrkist og vextir lækki. Eitthvert þjóðar­sáttarþema í kjarasamningum nú, væri þá helst viðurkenning á að lífskjörin sem feiknaleg kaupmáttaraukning síðustu tíu ára hefur fært okkur hafi gengið til baka að hluta. Aftur blasir því við, eins og 1990, að í von um betri tíð þurfi að sætta sig við samdrátt í kjörum.“

Uggur er jarðvegur þjóðarsáttar vorra tíma

Ari: „Ég held ekki að í samfélaginu nú sé sátt um að kaupmáttur síðustu ára sé að stórum hluta horfinn, enda aðdragandinn að þjóðarsáttarsamningunum svo miklu lengri eftir viðvarandi vandamál í langan tíma. Núna held ég raunar að margir hafi ekki enn áttað sig á stöðunni og af hverju hún er eins og hún er.

Þórarinn: Ég er ekki alveg sammála því. Ég held að það séu svo stórir hópar fólks illa farnir fjárhagslega eftir þetta tímabil, einstaklingar sem hafa skuldsett sig til hlutabréfa- og íbúðakaupa í erlendri mynt og hræðsla við atvinnubrest hafi orðið til þess að undir niðri sé töluverður uggur núna. Út af fyrir sig getur því verið jarðvegur til að komast hjá gamalkunnu víxlgengi launa- og verðhækkana. Ég held út af fyrir sig að erlendir greiningaraðilar séu ekki mikið að spá í íslenska kjarasamninga, þeir yrðu því ekkert sérstaklega uppnæmir þótt það yrðu gerðir skynsamlegir samningar sem viðurkenna orðinn hlut. Þeir yrðu hins vegar enn svartari en þeir eru þó í dag ef við legðumst í vinnudeilur og launahækkanir. Þetta snýst um að gera allt sem aukið getur tiltrú á íslenska hagkerfinu og forðast allt sem getur veikt hana.“

En ekki vega kjaramálin jafn þungt núna og þau gerðu þá? Og eru til staðar sömu tæki til að hafa áhrif á þróunina?

Ari: „Nei, eins og Þórarinn sagði, þá er þetta mjög á efnahagsreikningshliðinni og spurning hvort tengingin yfir í tekjurnar sé fyllilega komin fram.“

Þórarinn: „Hún er það ef til vill ekki en uggurinn er kominn og verkefnið því að forðast að gera illt verra. Sá tími er hins vegar liðinn að hægt sé að grípa til jafn heildstæðra aðgerða og gert var í þjóðarsáttarsamningunum árið 1990.“

Ari: „Þá vorum við miklu nær því sem kalla mætti ríkisstýrt samfélag og samtökin sterkari og gátu því þrýst fastar á um breytingar.“

Þórarinn: „Þegar við tókum upp flotgengi á krónunni þá ákvarðaðist gengið af væntingum aðila á markaði en ekki ákvörðunum ríkisstjórnar og Seðlabanka eins og var árið 1990.“

Ari: „Á þeim tíma ákváðu í raun Alþýðusambandið og Vinnuveitendasambandið að fara út í þetta og drógu vagninn, auk þess sem þá voru margir til hliðar tilbúnir að ýta með. Með komu BSRB, bankarnir, bændur og þar fram eftir götunum. Þannig að þó að meginþunginn hafi hvílt á þessum tveimur samtökum var í raun enginn sem stóð í veginum fyrir þessum breytingum, nema kannski BHM [Bandalag háskólamanna] sem ekki var alveg á þessari línu. Allir aðrir voru með. Einhvern veginn finnst manni sú vitund ekki til staðar núna að ætla að draga okkur upp úr þessu.“

Þórarinn: „Viðfangsefnin eru enda öll önnur núna en voru þá. Þau snúa nú að trúverðugleika, fjármálalegum stöðugleika, stöðu bankakerfisins og samhengi þessa við gengi og vexti.“

Aga vantar í efnahagsstjórnEn hvaða verkefnum stöndum við þá frammi fyrir núna, ef ætlunin væri að koma á einhvers konar nýrri þjóðarsátt? Getur verið að sáttin þurfi að snúast um krónuna og framtíð hennar?

Ari: „Ákveða þarf hvert þú ætlar að fara og hvar þú ætlar að enda. Spurningin um hvort við losnum við gjaldmiðilinn eða ekki skiptir ekki öllu máli. Aðalmálið er að við náum utan um okkar mál og stýrum þeim sjálf, líkt og tókst á þessum tíma.“

Þórarinn: „Höfuðviðfangsefnið er að móta sýn og stefnu sem er trúverðug í okkar eigin augum og annarra. Núna er þörf á pólitískri forystu og þarf að horfa á hvernig hagsmunum Íslands verður best borgið bæði í bráð og lengd og hvaða tækifæri við þurfum að nýta okkur betur. Ég tel að sátt þurfi að verða um að nýta orkulindirnar sem mest við megum næstu árin. Þar höfum við forskot á aðrar þjóðir. Einnig þarf sátt um hvernig við getum tengst einhverju öðru myntsvæði. Eftir á að hyggja held ég það hafi verið mikil mistök að halda að við gætum verið með sjálfstæða mynt sem lyti hreinum markaðslögumálum. Það hefði þurft svo feikilegan aga til að byggja upp gjaldeyrisvarasjóð sem staðið hefði getað að baki henni.“

Ari: „Við erum náttúrulega ekki með þann aga sem þarf, hvorki hvað varðar vinnumarkað eða efnahagsstjórn. Eins og staðan er núna þá erum við ekki tæk inn á evrusvæðið, jafnvel þótt við sammæltumst um að þangað vildum við fara.“

Þórarinn: „Á milli fimm og tíu aðildarríki Evrópusambandsins fá ekki enn aðild að myntbandalaginu af því þau uppfylla ekki Maastricht-skilyrðin og fjarstæða að ímynda sér að við fengjum með einhverjum hætti flýtimeðferð fram yfir aðildarríki Evrópusambandsins. Þarna er því engin skyndilausn. Við þurfum hins vegar að geta séð ljósið fram undan og stefnt í það. Við þyrftum þá að vera með það sem skilgreind markmið að ætla að nýta svo og svo mikið af orku næstu árin og að við ætlum að stefna að því að ganga í Evrópusambandið og uppfylla að minnsta kosti skilyrði fyrir því að fá tekið upp evruna.“

Í veislulok slokkna Ljósin í öllum salnumAri: „Við þurfum ef til vill að endurskoða okkar mál. Upp á síðkastið hefur til dæmis komið í ljós að margt af því sem við töldum okkar helstu styrkleika, líkt og sveigjanleiki og svo framleiðis, reynist kannski bara vera veikleiki og við þurfum að sammælast um á hvað við ætlum að leggja áherslu. Þar er orkan augljós kostur. Staðan er líka orðin helst til ankannaleg þegar hér má helst ekki veiða fisk og ekki nýta orku. Á hverju ætlum við þá að lifa? Þetta liggur því í pólitísku forystunni og því hvernig vinnumarkaðurinn leysir sín mál í vor. Það versta sem hægt væri að gera væri að búa þar til kjarabætur úr engu með peningaprentun, líkt og við gerðum til margra ára fyrir þjóðarsátt og kannski í og með síðan, því stöðugt er verið að hækka laun umfram framleiðniaukningu sem náttúrulega gengur ekki til lengdar.“

Þórarinn: „Það er náttúrulega nákvæmlega það sem hefur gerst. Viðskiptahallinn hefur byggst upp í ótrúlegar hæðir og það á sér vitanlega bæði skýringu í tímabundnum fjárfestingartoppi og því að launahækkanir hér og kostnaðaraukning hefur verið miklu meiri hér en í öllum nálægum löndum. Því miður erum við ekki töframenn, að minnsta kosti ekki í þeim mæli að geta byggt mikið úr engu. Efnið í þjóðarsáttina er að viðurkenna að við höfum skammtað okkur kjör umfram það sem framleiðslan stendur undir. Það hefur verið voða gaman í veislunni, auðvitað misgaman eftir hópum, en þegar ljósin eru slökkt þá slokknar, jú, í öllum salnum. Þess vegna sitjum við öll í þessu saman.“

En getur einhver sátt orðið um að keyra upp framkvæmdir á nýjan leik og keyra í nýja rússíbanareið þar sem sjá má fyrir sér viðlíka niðursveiflu á eftir og núna ríkir? Þarf ekki að horfa til lengri tíma og meiri stöðugleika?

Þórarinn: „Við þurfum að læra af því hvað misfórst núna. Við höfum nú á sársaukafullan hátt fengið að læra að í alþjóðlegu viðskiptaumhverfi þar sem mörk athafnasvæða eru að þurrkast út er krónan of lítil til þess að þjóna hagsmunum fyrirtækja og einstaklinga, og þess vegna ríkisins. Um þetta deila menn í raun og veru ekki lengur. Við verðum að fá stöðugri gjaldmiðil og við verðum að halda áfram að treysta regluumhverfi hér þannig að menn grípi ekki um höfuðið þegar Ísland er nefnt í samhengi við lánamál eða fjárfestingar. Það mun taka tíma að endurvinna það traust.“

Ari: „Þá má ekki loka á þá möguleika sem við þó höfum út af einhverjum öðrum ástæðum. Við þurfum að meta það hvort við til dæmis höfum efni á að nýta ekki orkuna. En kjarninn í því sem við er að etja er ekki ósvipaður þótt tímarnir séu nú aðrir. Þetta snýst um að halda aga og halda uppi þokkalegri hagstjórn. Því miður erum við ekkert mjög góð í því. Árið 1990 tók vinnumarkaðurinn af skarið og þessi samtök tóku að sér að deila og drottna. Auðvitað voru það fyrst og fremst Ásmundur [Stefánsson] og Þórarinn sem tóku að sér að gera það, þar lá þunginn. Þessi samtök drógu vagninn og sem betur fer ýttu margir líka. Það var hins vegar ekki þannig að hugmyndirnar kæmu úr stjórnarráðinu eða við ríkisstjórnarborðið. Það var bara miklu meiri þörf sem knúði á um að frumkvæðið kæmi annars staðar frá. Núna erum við hins vegar í þeirri stöðu að vinnumarkaðurinn er miklu veikari en hann var og maður sér ekki fyrir sér að aflið komi úr þeirri áttinni.“

Þórarinn: „Núna stendur krafan á stjórnmálamennina að hafa forystu um að móta sýn um það, hvernig við komumst aftur á fast land og getum hafið uppbyggingu á ný. Þeir verða að gera það algerlega skýrt, að ríkisvaldið ætlar að tryggja stöðu bankakerfisins og sýna það í verki. Bankakerfið er lífæð atvinnulífsins og vantrú á bönkunum kemur beint fram í gengi krónunnar, hækkandi skuldum fyrirtækja, rýrnun eiginfjár, gjaldþrotum og atvinnuleysi. Það er því engra kosta völ. Ríkisvaldið verður að standa fast að baki bönkunum og vonandi með þeim árangri að endurvekja tiltrú erlendis, krónan styrkist og bankarnir verði á ný uppspretta vel launaðra starfa, hagnaðar og skatttekna. En trúverðugleikinn kemur ekki bara með talandanum, það þarf aðgerðir, sjálfsagt sársaukafullar á vettvangi fjármála ríkis og sveitarfélaga þar sem trúlega mun þykja erfitt að aðlaga útgjöldin að tekjunum. Svo verða ríki og borg að taka höndum saman um sóknarsýn í orkumálum. Ekki gengur lengur að hver tali þar út og suður.“

Ari: „Núna erum við náttúrulega með óvenjulega mikinn stjórnarmeirihluta í ríkisstjórn og ætti það ekki að draga úr möguleikunum á því að taka á málum. Komi stjórnarflokkarnir sér saman um eitthvað á maður erfitt með að sjá að aðrir geti verið mikið á móti því. Það eru því allir möguleikar á því að ná utan um stöðuna með þeim hætti.“