Barátta fjárfestingarkenninga

Álitamál í fjárfestingum lífeyrissjóða bar á góma á hádegisfundi sem Lífeyrissjóður verkfræðinga stóð að í síðustu viku. Velt var upp spurningunni um hvort lífeyrissjóðir ættu í fjárfestingastefnu sinni að taka mið af siðferðilegu mati eða hvort einvörðungu bæri að horfa til ávöxtunar á fé sjóðsfélaga, sem geti verið ólíkir og með ólíkar skoðanir. Sitt sýnist hverjum í þessu efni.

Gefa má sér að þarna skarist tvær meginkenningar um samfélagslega ábyrgð í tengslum við fjárfestingar og viðskipti.

Annars vegar er hluthafakenningin sem kennd er við Milton Friedman, en þar er megin-áherslan lögð á hagsmuni eigenda eða hluthafa í fyrirtæki og aðrir hagsmunir settir til hliðar eða jafnvel látnir víkja. Hin meginkenningin er svo hagsmunakenningin, en það er lausleg þýðing á því sem kallað er stakeholder theory þar sem horft er til allra sem eiga hagsmuna að gæta. Þá er horft með víðum hætti á þau áhrif sem tiltekin stefna eða ákvörðun kann að hafa. Þar koma til hagsmunir fleiri en eigenda eða hluthafa. Með þessi sjónarmið að leiðarljósi gæti komið upp sú staða í rekstri að tekin yrði ákvörðun sem leiddi til þess að „hámörkun arðs" yrði minni en ella.

Heimildarmaður Markaðarins einn taldi nýlegan brottflutning Marels frá Ísafirði rakið dæmi þar sem velta mætti upp siðferðilegum álitamálum sem við blöstu í rekstri fyrirtækja. Þar væru ótal hagsmunir í veði aðrir en arðsemi rekstursins sjálfs. Bæði væri þarna einhver hópur sem byggi yfir ákveðinni sérþekkingu sem missti vinnu sína og það snerti fjölskyldur fólksins. Þá væru ýmiss afleidd áhrif svo sem að bæjarfélagið yrði af tekjum og önnur fyrirtæki sem kynnu að hafa þjónustað starfsemi Marels á staðnum. önnur hliðin varðaði það að kaup Marels á Pólum á Ísafirði hafi verið með því fororði að starfseminni yrði haldið áfram á staðnum. Ekki vildi hann þó gefa sér annað en að að því hefði verið stefnt en siðferðilegt álitamál kæmu þarna strax upp í að eitt væri sagt og annað gert.

Ákvörðunin hafi hins vegar verið tekin á þeirri forsendu að reksturinn gengi ekki upp og þar komi upp álitamálið um hvað sé hagkvæmur rekstur. Hagsmunakenningin segir hins vegar svo til um að höfuðskylda stjórnenda fyrirtækis sé að tryggja viðhald þess og viðunandi arðsemi.

Siðfræðingar segja það algenga hugsanavillu að látið sé sem siðferði sé huglægt, persónulegt eða jafnvel persónutengt. Þeir segja að þegar tekin sé siðferðileg afstaða byggi hún á meginreglum þar sem hagsmunir allra hlutaðeigandi séu hafðir að leiðarljósi. Þannig sé í raun rangt að draga þá ályktun að samasemmerki sé milli siðferðislegra viðmiðana í fjárfestingastefnu annars vegar og pólitíkur hins vegar.

Í kenningunum tveimur, hluthafakenningunni og hagsmunakenningunni, er hins vegar sögð felast grundvallarpólitísk afstaða sem snúi kannski að því hvers konar samfélag fólk vilji byggja. Hvort setja eigi leikreglur sem tryggi hagsmuni þeirra sem eiga, það er hlutahafanna, eða hvort með reglurammanum eigi að taka tillit til hagsmuna annarra hlutaðeigandi.

Líkt og í öðrum rekstri koma upp alls kyns siðferðileg álitamál hjá lífeyrissjóðum þótt meginskylda þeirra í fjárfestingastefnu hljóti að grundvallast á kröfunni um að fjárfest sé þar sem arðs sé von, að hún byggist á kröfunni um hámörkun arðs og því eigi ekki að fjárfesta í fyrirtækjum á grundvelli greiðasemi, samfélagslegrar ábyrgðar eða af öðrum viðlíka hvötum, heldur séu í fyrirrúmi hagsmunir sjóðsfélaganna að leiðarljósi. En um leið eru önnur álitamál sem snúa til dæmis að því hvort forsvaranlegt sé að fjárfesta á sviðum þar sem áhætta sé mikil, jafnvel þótt þar kunni gróðavonin að vera meiri. Þar sem höndlað er með annarra manna fé kann að skapast siðferðileg skylda til að taka ekki of mikla áhættu.

Umræðan um fjárfestingastefnu er vakandi meðal lífeyrissjóðanna eins og endurspeglaðist á fundi Lífeyrissjóðs verkfræðinga í síðustu viku. Þannig upplýsti Ketill Magnússon, heimspekingur sem sérhæft hefur sig í viðskiptasiðfræði, í stuttu spjalli við blaðið að hann vissi til þess að í sumum lífeyrissjóðum, væru uppi hugmyndir um að hugað sé nánar að því hvernig farið sé með þá peninga sem fjárfest er fyrir. En flókið mál sé að fylgjast með öllum þeim fyrirtækjum sem vörsluaðilar lífeyrissjóðanna kaupa á endanum í. „Menn eru núna sumir hverjir að velta fyrir sér að taka upp reglur Sameinuðu þjóðanna um siðferðilegar fjárfestingar og það verður mjög líklega gert," segir hann en í reglunum felist ákveðin grunnsamþykkt um hvernig fjármunum sé varið og sé þá tekið tillit til umhverfis- og samfélagsþátta og stjórnarfars í fyrirtækjunum.