Ákall um nægjusemi í heimi neyslubrjálæðis Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar 11. júlí 2025 15:03 Á sama tíma og verslanir fyllast af tískufötum á útsöluverði, verður umræða um neysluhyggju, umhverfisáhrif og siðferðilega ábyrgð sífellt háværari. Fatahönnun og fataframleiðsla eru orðin táknmynd samfélags þar sem stöðug eftirspurn eftir hinu nýjasta hefur grafið undan gæðum, virðingu fyrir vinnuafli og sjálfbærni jarðarinnar. Á Íslandi, þar sem neyslumynstur fer stöðugt í átt að ofneyslu, vaknar spurningin um það hvernig við sem neytendur getum brugðist við. Með því að stíga út úr þessari neysluhringrás og ástunda val sem byggist á nægjusemi, virðingu og meðvitund um raunkostnað framleiðslu og kolefnisspors, til hagsbóta fyrir börnin okkar, jörðina og okkur sjálf er fyrsta skrefið stigið. Lífsgæði fyrir sum en ekki öll Í heimi þar sem neysla er oft talin mælikvarði á velgengni, er mikilvægt að staldra við og íhuga áhrif neysluvenja okkar á umhverfið. Ísland er vissulega ofarlega á listum yfir jafnrétti og lífsgæði og því miður einnig hvað varðar neyslu og sóun. Þó við viljum öll geta keypt nauðsynjar og lifað góðu lífi er raunveruleikinn sá að meðaltali losar hver landsmaður sig við um 15–20 kg af textíl á ári, sem er umtalsvert meira en meðaltalið er á heimsvísu. Í þessum tölum felast viss lífsgæði en þau eru vissulega á kostnað náttúru og verkafólks í framleiðslu. Tölur um fátækt á Íslandi bera þó með sér að þetta eigi sannarlega ekki við um okkur öll og er það vel, það eru mörg sem ástunda ábyrga neyslu einfaldlega vegna þess að slíkt er nauðsyn til að ná endum saman. Neysluæði og mengun Þessi ofneysla á fatnaði hefur alvarleg umhverfisáhrif. Textíliðnaðurinn er ábyrgur fyrir 8–10% af losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu, meira en allt millilandaflug og sjóflutningar samanlagt já og stríðsrekstur. Aðeins um 1% fatnaðar er endurunnið í annan fatnað svo talið sé og um 12% fer í annars konar endurnýtingu (tuskur, einangrun eða fyllingar í húsgögn). Afgangurinn endar oft á urðunarstöðum eða er brenndur, sem veldur frekari mengun. Umhverfisávinningur þess að þrifta Að þrifta og endurnýta fatnað eru áhrifaríkar leiðir til að draga úr þessum skaðlegu áhrifum á umhverfi og líf verkafólks. Með því að þrifta (kaupa notaðan eða oft ónotaðan fatnað) lengjum við líftíma flíka og drögum úr þörf á nýframleiðslu. Vinsældir endurnotkunar, eða því að þrifta, hafa aukist og nú eru til fjölmargar verslanir og básaleigur sem bjóða upp á notaðan fatnað sem stuðlar að sjálfbærari neyslu. Hins vegar er mikilvægt að við gerum okkur grein fyrir því að með því að þrifta og endurnýta mun það ekki eitt og sér leysa vandann. Rótin liggur í neysluhyggjunni og þeirri hugmynd að hamingja og sjálfsmynd séu bundin við nýjustu tísku. Nægjusemi, sem felst í að meta það sem við eigum og draga úr óþarfa neyslu er lykilatriði í að breyta þessu hugarfari. Umhverfisáhrif fatakaupa Háhraða tískuiðnaðurinn (e. ultra fast fashion) tekur allt sem er slæmt við hraðtískuiðnað (e. fast fashion) og magnar það upp. Þetta þýðir hraðari og lélegri framleiðsla á fatnaði, meiri sviptingar í tískutímabilum og örari endurnýjun í verslunum, sem að lokum þýðir að fatnaður fer enn hraðar í landfyllingar. Fatnaður er framleiddur úr lélega ofnu efni (ýmsum útgáfum af plasti), þar sem míkrótrefjar af þessu skaðlega efni losna auðveldlega og berast í vatn og loft okkur öllum til skaða um ókomna tíð. Þetta þýðir einnig verri framkoma gagnvart verkafólki þar sem aðbúnaður og umhverfi hefur tekið nýjum lægðum. Allt til að auka afköst með sem minnstum gæðum og mestum gróða fyrir eigendur, á kostnað barna og kvenna sem helst starfa þar við hrikalegar aðstæður. Háhraðatískan er vá Ef hraðtískan er slæm þá er háhraða tískan hræðileg. Meðan hraðtískan sækir innblástur til hátískunnar og ber á borð ódýrari útgáfur hennar á fjórum árstíðum, reynir háhraða tískuiðnaðurinn að auka ofneyslu og höfða til fíknar fólks hvað varðar nýjan fatnað og örari tískutímabil. Af því fötin eru svo ódýr er reynt að selja alla litina eða allar gerðirnar af hverri flík eða útfærslu og oft nokkrar stærðir af sömu flík til að tryggja að ein passi. Þetta er svo allt innblásið af áhrifavöldum á samfélagsmiðlum, sem fá fatnaðinn gefins og auglýsa grimmt flíkur og tískustefnur sem breytast daglega. Nýjum fatnaði er ekki lengur stillt fram á fjórum árstíðum, heldur koma hundruðir eða þúsundir nýrra flíka daglega á síður þessara verslana. Þetta eru netverslanir sem við þekkjum vel; Shein og Temu sem dæmi. Orðspor þeirra bæði hvað varðar umhverfisvernd og aðbúnað verkafólks er hryllilegt. Ábyrgð áhrifavalda Með þessari tengingu við áhrifavalda og samfélagsmiðla hefur kaupæði (e. shopping haul) verið gert að skemmtun án nokkurrar magnvitundar. Það er nefnilega oft óljóst hversu mikið er keypt, af hvaða gæðum og hvað er og verður raunverulega notað af þessu öllu saman. Þessi sömu fatamerki með sín lágu verð eru að gera fatasóun að sjálfsögðum hlut. Þarna er flík slitin eftir fáa þvotta (kannski bara einn þvott) eða hefur lokið gagni sínu eftir eitt skipti í notkun, já eða aldrei, og verður þannig að rusli með tilheyrandi þörf á að kaupa nýja flík. Þessi neyslumenning og algóritminn færir núverandi og tilvonandi kaupendum hugmyndir um kaup á mun meiri hraða en hinar hefðbundnu árstíðarvörur koma fram í verslanir. Siðferðis - og grænþvottur Við þekkjum flest hugtakið grænþvott. Með grænþvotti er fólki talið í trú um að það sem um er fjallað sé betra fyrir umhverfið en það er. Siðferðisþvottur (e. ethic-washing) er minna þekkt hugtak um það þegar fólki er talið í trú um að vara sé framleidd á betri hátt en hún í raun er, þegar horft er til áhrifa framleiðslunnar á fólk og dýralíf. Aðferðir sem notaðar eru til siðferðis þvottar eru margar, t.d. að ýkja stórlega jákvæð áhrif framleiðslunnar, að snúa út úr sannleikanum, að sýna misvísandi myndir af framleiðslu, setja fram óljósar kröfur og fullyrðingar, sýna fram á loðnar vottanir, beina athygli frá því versta og gjarnan lykilatriðum eða einfaldlega ljúga. Fyrsta óljósa hugtakið sem gjarnan er sett fram eru; ,,sanngjörn laun” sem getur þýtt að framleiðandi greiði smánarleg laun fyrir framleiðsluna vegna fátæktar og neyðar verkafólks en ekki sanngjörn laun sem duga til framfærslu viðkomandi. Raunverulegar aðgerðir Til að ná raunverulegum breytingum þarf samstillt átak einstaklinga, fyrirtækja og stjórnvalda undir forystu sjórnvalda sem verða að taka á þessari vá á ábyrgari hátt. Frakkar hafa nú sett lög um auglýsingabann á háhraðatískufatnað þar sem beita má sektum. Hérlend stjórnvöld hljóta að geta stigið ábyrgari og skilvirkari skref í þá átt og ekkert því til fyrirstöðu að ganga lengra og banna innflutning á varningi sem ekki uppfyllir umhverfisstaðla. Um leið megum við ekki sofa á feigðarósi og halda áfram uppteknum hætti og versla endalaust af fatnaði, hver kaup sem hætt er við skipta máli. Með því að sameina krafta okkar getum við skapað samfélag sem byggir á nægjusemi, ábyrgri neyslu og virðingu fyrir náttúrunni. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir Umhverfismál Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hugsum stórt í skipulags- og samgöngumálum Hilmar Ingimundarson skrifar Skoðun Eitt eilífðar smáblóm Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Betri mönnun er lykillinn Skúli Helgason,Sabine Leskopf skrifar Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Sjá meira
Á sama tíma og verslanir fyllast af tískufötum á útsöluverði, verður umræða um neysluhyggju, umhverfisáhrif og siðferðilega ábyrgð sífellt háværari. Fatahönnun og fataframleiðsla eru orðin táknmynd samfélags þar sem stöðug eftirspurn eftir hinu nýjasta hefur grafið undan gæðum, virðingu fyrir vinnuafli og sjálfbærni jarðarinnar. Á Íslandi, þar sem neyslumynstur fer stöðugt í átt að ofneyslu, vaknar spurningin um það hvernig við sem neytendur getum brugðist við. Með því að stíga út úr þessari neysluhringrás og ástunda val sem byggist á nægjusemi, virðingu og meðvitund um raunkostnað framleiðslu og kolefnisspors, til hagsbóta fyrir börnin okkar, jörðina og okkur sjálf er fyrsta skrefið stigið. Lífsgæði fyrir sum en ekki öll Í heimi þar sem neysla er oft talin mælikvarði á velgengni, er mikilvægt að staldra við og íhuga áhrif neysluvenja okkar á umhverfið. Ísland er vissulega ofarlega á listum yfir jafnrétti og lífsgæði og því miður einnig hvað varðar neyslu og sóun. Þó við viljum öll geta keypt nauðsynjar og lifað góðu lífi er raunveruleikinn sá að meðaltali losar hver landsmaður sig við um 15–20 kg af textíl á ári, sem er umtalsvert meira en meðaltalið er á heimsvísu. Í þessum tölum felast viss lífsgæði en þau eru vissulega á kostnað náttúru og verkafólks í framleiðslu. Tölur um fátækt á Íslandi bera þó með sér að þetta eigi sannarlega ekki við um okkur öll og er það vel, það eru mörg sem ástunda ábyrga neyslu einfaldlega vegna þess að slíkt er nauðsyn til að ná endum saman. Neysluæði og mengun Þessi ofneysla á fatnaði hefur alvarleg umhverfisáhrif. Textíliðnaðurinn er ábyrgur fyrir 8–10% af losun gróðurhúsalofttegunda á heimsvísu, meira en allt millilandaflug og sjóflutningar samanlagt já og stríðsrekstur. Aðeins um 1% fatnaðar er endurunnið í annan fatnað svo talið sé og um 12% fer í annars konar endurnýtingu (tuskur, einangrun eða fyllingar í húsgögn). Afgangurinn endar oft á urðunarstöðum eða er brenndur, sem veldur frekari mengun. Umhverfisávinningur þess að þrifta Að þrifta og endurnýta fatnað eru áhrifaríkar leiðir til að draga úr þessum skaðlegu áhrifum á umhverfi og líf verkafólks. Með því að þrifta (kaupa notaðan eða oft ónotaðan fatnað) lengjum við líftíma flíka og drögum úr þörf á nýframleiðslu. Vinsældir endurnotkunar, eða því að þrifta, hafa aukist og nú eru til fjölmargar verslanir og básaleigur sem bjóða upp á notaðan fatnað sem stuðlar að sjálfbærari neyslu. Hins vegar er mikilvægt að við gerum okkur grein fyrir því að með því að þrifta og endurnýta mun það ekki eitt og sér leysa vandann. Rótin liggur í neysluhyggjunni og þeirri hugmynd að hamingja og sjálfsmynd séu bundin við nýjustu tísku. Nægjusemi, sem felst í að meta það sem við eigum og draga úr óþarfa neyslu er lykilatriði í að breyta þessu hugarfari. Umhverfisáhrif fatakaupa Háhraða tískuiðnaðurinn (e. ultra fast fashion) tekur allt sem er slæmt við hraðtískuiðnað (e. fast fashion) og magnar það upp. Þetta þýðir hraðari og lélegri framleiðsla á fatnaði, meiri sviptingar í tískutímabilum og örari endurnýjun í verslunum, sem að lokum þýðir að fatnaður fer enn hraðar í landfyllingar. Fatnaður er framleiddur úr lélega ofnu efni (ýmsum útgáfum af plasti), þar sem míkrótrefjar af þessu skaðlega efni losna auðveldlega og berast í vatn og loft okkur öllum til skaða um ókomna tíð. Þetta þýðir einnig verri framkoma gagnvart verkafólki þar sem aðbúnaður og umhverfi hefur tekið nýjum lægðum. Allt til að auka afköst með sem minnstum gæðum og mestum gróða fyrir eigendur, á kostnað barna og kvenna sem helst starfa þar við hrikalegar aðstæður. Háhraðatískan er vá Ef hraðtískan er slæm þá er háhraða tískan hræðileg. Meðan hraðtískan sækir innblástur til hátískunnar og ber á borð ódýrari útgáfur hennar á fjórum árstíðum, reynir háhraða tískuiðnaðurinn að auka ofneyslu og höfða til fíknar fólks hvað varðar nýjan fatnað og örari tískutímabil. Af því fötin eru svo ódýr er reynt að selja alla litina eða allar gerðirnar af hverri flík eða útfærslu og oft nokkrar stærðir af sömu flík til að tryggja að ein passi. Þetta er svo allt innblásið af áhrifavöldum á samfélagsmiðlum, sem fá fatnaðinn gefins og auglýsa grimmt flíkur og tískustefnur sem breytast daglega. Nýjum fatnaði er ekki lengur stillt fram á fjórum árstíðum, heldur koma hundruðir eða þúsundir nýrra flíka daglega á síður þessara verslana. Þetta eru netverslanir sem við þekkjum vel; Shein og Temu sem dæmi. Orðspor þeirra bæði hvað varðar umhverfisvernd og aðbúnað verkafólks er hryllilegt. Ábyrgð áhrifavalda Með þessari tengingu við áhrifavalda og samfélagsmiðla hefur kaupæði (e. shopping haul) verið gert að skemmtun án nokkurrar magnvitundar. Það er nefnilega oft óljóst hversu mikið er keypt, af hvaða gæðum og hvað er og verður raunverulega notað af þessu öllu saman. Þessi sömu fatamerki með sín lágu verð eru að gera fatasóun að sjálfsögðum hlut. Þarna er flík slitin eftir fáa þvotta (kannski bara einn þvott) eða hefur lokið gagni sínu eftir eitt skipti í notkun, já eða aldrei, og verður þannig að rusli með tilheyrandi þörf á að kaupa nýja flík. Þessi neyslumenning og algóritminn færir núverandi og tilvonandi kaupendum hugmyndir um kaup á mun meiri hraða en hinar hefðbundnu árstíðarvörur koma fram í verslanir. Siðferðis - og grænþvottur Við þekkjum flest hugtakið grænþvott. Með grænþvotti er fólki talið í trú um að það sem um er fjallað sé betra fyrir umhverfið en það er. Siðferðisþvottur (e. ethic-washing) er minna þekkt hugtak um það þegar fólki er talið í trú um að vara sé framleidd á betri hátt en hún í raun er, þegar horft er til áhrifa framleiðslunnar á fólk og dýralíf. Aðferðir sem notaðar eru til siðferðis þvottar eru margar, t.d. að ýkja stórlega jákvæð áhrif framleiðslunnar, að snúa út úr sannleikanum, að sýna misvísandi myndir af framleiðslu, setja fram óljósar kröfur og fullyrðingar, sýna fram á loðnar vottanir, beina athygli frá því versta og gjarnan lykilatriðum eða einfaldlega ljúga. Fyrsta óljósa hugtakið sem gjarnan er sett fram eru; ,,sanngjörn laun” sem getur þýtt að framleiðandi greiði smánarleg laun fyrir framleiðsluna vegna fátæktar og neyðar verkafólks en ekki sanngjörn laun sem duga til framfærslu viðkomandi. Raunverulegar aðgerðir Til að ná raunverulegum breytingum þarf samstillt átak einstaklinga, fyrirtækja og stjórnvalda undir forystu sjórnvalda sem verða að taka á þessari vá á ábyrgari hátt. Frakkar hafa nú sett lög um auglýsingabann á háhraðatískufatnað þar sem beita má sektum. Hérlend stjórnvöld hljóta að geta stigið ábyrgari og skilvirkari skref í þá átt og ekkert því til fyrirstöðu að ganga lengra og banna innflutning á varningi sem ekki uppfyllir umhverfisstaðla. Um leið megum við ekki sofa á feigðarósi og halda áfram uppteknum hætti og versla endalaust af fatnaði, hver kaup sem hætt er við skipta máli. Með því að sameina krafta okkar getum við skapað samfélag sem byggir á nægjusemi, ábyrgri neyslu og virðingu fyrir náttúrunni. Höfundur er umhverfissinni og áhugamanneskja um endurnýtingu.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Borgarhönnunarstefna, sú fyrsta sinnar tegundar í Reykjavík Dóra Björt Guðjónsdóttir skrifar
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun