Geðheilbrigði: Hvar eiga forvarnirnar að byrja? Kristín Inga Grímsdóttir og Ragna Kristmundsdóttir skrifa 10. september 2022 08:01 Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Geðheilbrigði Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson Skoðun Þurfum við að koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen Skoðun Nýtt örorkukerfi – verra þeirra réttlæti Marinó G. Njálsson Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir Skoðun Helga Þórisdóttir og fjöregg íslenskrar þjóðar Páll Torfi Önundarson Skoðun Lykillinn að orkuskiptunum er úr áli Guðríður Eldey Arnardóttir Skoðun Skoðun Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hefur allt sem þarf Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju að gera rekstraráætlun? Karl Sólnes Jónsson skrifar Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Mannréttindi sama hvað Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helga Þórisdóttir og fjöregg íslenskrar þjóðar Páll Torfi Önundarson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson skrifar Skoðun Ótímabundin ráðgjöf til ríkisstjórnar Snæbjörn Brynjarsson skrifar Skoðun Lykillinn að orkuskiptunum er úr áli Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar Skoðun „Vitum ekkert hvað við erum að gera“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nýtt örorkukerfi – verra þeirra réttlæti Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar Skoðun Þurfum við að koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Þurfum við koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Bergmál frá geymslustað líkamans Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Gummi Kalli Kristinn Sigurðsson skrifar Skoðun Það verður ekki bæði sleppt og haldið Melkorka Mjöll Kristinsdóttir skrifar Skoðun Katrín og Gunnar Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Andleg heilsa unga fólksins og áhrif samfélagsmiðla Halla Tómasdóttir skrifar Skoðun Börnin okkar Sigurbjörg Jónsdóttir skrifar Skoðun Ferðaþjónusta til framtíðar Freyja Rut Emilsdóttir skrifar Skoðun Þegar enginn heldur utan um þig Steinunn Ólína Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Öryggi – Forvitni – Gleði Sigríður Hrund Pétursdóttir skrifar Skoðun Öryrkjar auglýsi eftir harðorðum mótmælum! Guðmunda G. Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Farsælar forvarnir í þágu barna í Reykjavík Guðrún Halla Jónsdóttir,Óskar Dýrmundur Ólafsson skrifar Skoðun Baldur í lit Anna Lára Pálsdóttir skrifar Skoðun Lega lýðveldisins Íslands Eiríkur Ingi Jóhannsson skrifar Skoðun Afhverju ætlar Carbfix að flytja CO2 inn til landsins? Bergur Sigfússon skrifar Sjá meira
Skrifað í tilefni af alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september Geðheilbrigðis- og velferðarmál hafa verið töluvert í umræðunni undanfarin misseri og flestir ef ekki allir eru á því að það þurfi að efla þjónustu í málaflokkunum. Umræða hefur verið um að leggja áherslu á forvarnir og stytta bið eftir þjónustu. Rannsóknir hafa sýnt fram á forvarnir skila sér í bættu geðheilbrigði (Wakschlag, o.fl., 2019) og nú þegar líða fer að alþjóðlegum forvarnardegi sjálfsvíga 10. september er vert að skoða hvar forvarnir við sjálfsvígum ættu að byrja. Er það þegar vandinn er orðinn alvarlegur og viðvarandi, þegar hans verður fyrst vart, eða er það jafnvel við upphaf lífs, strax í móðurkviði? Hvar liggja tækifærin til að fækka sjálfsvígum? Í ár hefur verið ákveðið að beina sjónum að börnum og unglingum í efnisvali tengdu þessum mikilvæga degi og efla vitund samfélagsins um að það geti allir komið að því að taka þátt í forvörnum til að bæta geðheilbrigði fólks. Svo að hægt sé að beita forvörnum er mikilvægt að þekkja áhættuþætti og verndandi þætti, en flestir snúa þeir að einstaklingnum sjálfum, s.s. skapgerð, fjölskyldu-, skóla- og félagslegu umhverfi (Arango, o.fl., 2018). Ef að við sem einstaklingar í samfélaginu verðum vör við áhættuþætti hjá barni ættum við að láta okkur það varða, því að það getur skipt máli að grípa strax inn í og veita viðeigandi stuðning eða úrræði til að draga úr líkum á neikvæðum áhrifum á líðan barnsins. Sjálfsvíg er alvarlegasta afleiðing vanlíðunar og geðraskana. Það er 3. algengasta orsök dauðsfalla hjá unglingum á aldrinum 15-19 ára (WHO 2020). Sýnt hefur verið fram á að með réttum inngripum er hægt að draga marktækt úr sjálfsvígstilraunum og sjálfsvígum hjá þessum aldurshópi (Hofstra o.fl. 2020). Sem dæmi um slík inngrip má nefna þjálfun fagaðila í nærumhverfi ungmenna (t.d. kennara, skólahjúkrunarfræðinga, íþróttaþjálfara) í að bera kennsl á áhættuþætti, þjálfun starfsfólks á heilsugæslu í réttum viðbrögðum við sjálfsvígshugsunum/tilraunum, og vitundarvakningarherferðir í fjölmiðlum þar sem markmiðið er að draga úr stimplun (e. stigma) og fordómum. Einnig má nefna að nýverið birtist grein eftir Kruse o.fl. (2022) þar sem sýnt var fram á að þegar viðtalsmeðferð fyrir ungmenni var gerð gjaldfrjáls tvöfaldaðist nýtingin og sjálfsvígstilraunum fækkaði marktækt. Á Íslandi hefur á síðustu árum orðið ýmiss konar jákvæð þróun í þessum málum. Fjölskylduteymi hefur verið stofnað á 22 heilsugæslusvæðum á landsvísu, en það er samstarfsteymi heilsugæslu, skóla- og velferðarþjónustu sveitafélaganna og BUGL, og er ætlað að sinna börnum m.a. með tilfinninga-, hegðunar-, félagslegan og/eða þroskatengdan vanda. Geðheilsuteymum hefur verið komið á fót um allt land, lög nr. 86 um samþættingu þjónustu í þágu farsældar barna voru sett í fyrra, Geðheilbrigðisáætlun til ársins 2030 hefur verið samþykkt, o.fl. Flest af ofangreindu miðast þó við að grípa inn í þegar vandinn er kominn til, þegar í mörgum tilfellum væri mögulegt að koma í veg fyrir hann. Sem dæmi má nefna að í ung- og smábarnavernd mætti leiðbeina foreldrum að styðja við allar tilfinningar barnsins, líka erfiðu tilfinningarnar, og leiðbeina þeim við að kenna börnum sínum tilfinningastjórnun. Innleiða mætti geðræktarverkefni sem hafa að markmiði að auka seiglu barna, í aðalnámsskrá grunnskóla. Börn þurfa að læra að takast á við erfiðleika og leysa úr þroskatengdum viðfangsefnum með stuðningi foreldra sinna. Það er hluti af lífinu að upplifa stundum erfiðar og neikvæðar tilfinningar og þegar börnum er kennt það strax frá byrjun þá aukast líkurnar á því að þau myndi seiglu og eigi þá auðveldara með að takast á við og leysa úr t d. ágreiningi við vini eða ástarsorg (Masten og Barnes, 2018). Það getur reynst foreldrum erfitt að horfa á barnið sitt upplifa erfiðar og sárar tilfinningar og upp getur komið sú tilhneiging að taka tilfinningarnar af barninu og hlífa því frekar en að styðja það við að vinna úr þeim. Rétt er að taka fram að hér er ekki verið að tala um alvarleg áföll eins og ofbeldi eða ótímabæran missi ástvinar, heldur þroskatengdar áskoranir sem flestir ef ekki allir takast á við í lífinu. Aðrir í nærumhverfi barna geta einnig og eiga að hjálpa til. Þegar barn sýnir erfiða hegðun er það sjaldnast merki um óþægð, en fremur um vanlíðan og óuppfylltar þarfir. Við berum öll sameiginlega ábyrgð á að koma börnunum okkar til manns og ættum því alltaf að hjálpast að. Höfundar eru sérfræðingar í hjúkrun.
Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason Skoðun
Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir Skoðun
Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar
Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar
Skoðun Farsælar forvarnir í þágu barna í Reykjavík Guðrún Halla Jónsdóttir,Óskar Dýrmundur Ólafsson skrifar
Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason Skoðun
Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir Skoðun