Alþjóðakerfið eftir 11. september 2001: Bandaríkin grófu undan eigin stöðu með viðbrögðunum Þorgils Jónsson skrifar 11. september 2021 11:11 Silja Bára Ómarsdóttir, prófessor í alþjóðasamskiptum við HÍ, segir að viðbröð Bandaríkjanna við árásunum 11. september 2001 og áhrifin sem enn gæti af þeim, hafi grafið undan leiðtogastöðu þeirra á alþjóðavettvangi. Strax að kvöldi 11. september 2001 voru George W. Bush og hans fólk viss um að Al-Qaeda stæði bak við árásirnar mannskæðu. Þjóðaröryggisráðið kom saman, en þar var einhugur um að Bandaríkin þyrftu að svara fyrir sig. Al-Qaeda og Osama Bin Laden hefðu skákað í skjóli Talibana í Afganistan í áraraðir en nú yrði gripið til aðgerða. Enginn greinarmunur yrði gerður á milli Al-Qaeda og Talibana og önnur ríki skyldu láta sér það að kenningu verða. Eins og flestum er kunnugt réðist fjölþjóðlegt lið undir stjórn Bandaríkjanna inn í Afganistan í október sama ár og velti Talibönum úr sessi. Eftir það beindist athygli Bush-stjórnarinnar að Írak og Saddam Hussein forseta, og árið 2003 var afráðið, á rökum sem reyndust síðar verulega ótraust, að ráðast þar inn líka. Þessi aðferðafræði gekk þvert á ríkjandi reglur alþjóðasamfélagsins, að sögn Silju Báru Ómarsdóttur, prófessors í alþjóðasamskiptum við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Bandaríkin hafi þarna grafið undan eigin trúverðugleika í forystuhlutverki frjálslyndra lýðræðisríkja. Silja var búsett í Bandaríkjunum á þessum tíma, nánar tiltekið í Kaliforníu. Í samtali við Vísi segist hún hafa vaknað árla dags 11. september við símtal frá vinkonu sinni á austurströndinni. „Ég kveikti svo á sjónvarpinu og sá seinni vélina lenda á turninum í beinni útsendingu.“ Silja segir að möguleikinn á hryðjuverkum á bandarískri grundu hafi sannarlega verið til staðar á þessum tíma. Skemmst sé að minnast sprengjuárásarinnar í Oklahomaborg árið 1995 og fyrra sprengjutilræðisins í kjallara norðurturns World Trade Center tveimur árum áður. „En þessi leið [að fljúga farþegaþotu, á skýjakljúfa] var eitthvað sem ég hafði ekki getað ímyndað mér.“ Skefjalaus örvænting greip fólk sem var fast á efri hæðum Tvíburaturnanna eftir að farþegaþoturnar flugu á þá. Bjartsýnistíminn leið undir lok Árásirnar heltóku heiminn á augabragði og umturnuðu sviði alþjóðamála, eftir tiltölulega stöðugt tímabil. „Í kennslu tala ég oft um „tímann á milli 9. 11. og 11. 9.“ – það er, frá falli Berlínarmúrsins hinn níunda nóvember 1989 og fram til 11. september 2001. Þá ríkti bjartsýni í heiminum og ráðandi trú var á útbreiðslu lýðræðis og að endalok Kalda stríðsins myndi leiða til meiri samvinnu og friðar í heiminum.“ Eftir 11. september urðu svo vatnaskil, en Silja segir að það hafi ekki aðeins verið vegna árásanna sjálfra, heldur voru það viðbrögðin við þeim sem stýra því hvernig heimurinn þróaðist í kjölfarið. „Það er ekki lengur þessi ofurtrú á samvinnu, samstöðu og útbreiðslu lýðræðis, heldur hefst þarna stríðið gegn hryðjuverkum sem mótar heimsmyndina og gerir enn í dag.“ Bandaríkin eiga enn eftir að axla ábyrgð Árásin og eftirmálar hennar hafa ekki aðeins áhrif á alþjóðakerfið heldur einnig á daglegt líf almennra borgara um heim allan. Silja segir þó að við Vesturlandabúar finnum síst fyrir afleiðingunum, þá helst auknum öryggisráðstöfunum á ferðalögum um heiminn. „Svo kemur innrásin í Írak í kjölfarið, sem er byggð á fullkomlega tilbúnum forsendum. Afleiðingarnar sem það hefur haft á íbúa þess heimshluta er eitthvað sem Bandaríkin þurfa að gera almennilega upp og axla ábyrgð á til lengri tíma.“ Ný kynslóð skynjar 9/11 á annan hátt Þó atburðirnir þennan dag séu flestum í fersku minni, eru 20 ár ansi langur tími og heil kynslóð vaxin úr grasi síðan þá og er jafnvel komið í háskólanám. Tekur Silja eftir mun á yngstu nemendum og viðhorfi þeirra til atburðanna 11. september? „Ungt fólk á þessum aldri man kannski ekki sjálft eftir að hafa séð atburðina, en þau eiga minningar um að hafa séð upptökurnar og hvernig þetta birtist í dægurmenningu og fréttum. Þannig að þó þau muni þetta ekki beint þá er þetta minning sem situr í samfélaginu, en þau hafa auðvitað ekki samanburðinn við það hvernig heimurinn var áður.“ Bandaríkin og fjölþjóðaliðið sem réðist inn í Afganistan til að velta Talibönum úr sessi og handsama Osama Bin Laden naut stuðnings Norðurbandalagsins svokallaða. Á þessari mynd eru Norðurbandalagsmenn að fylgjast með loftárásum bandaríska hersins á búðir Talibana í Kunduz-heraði. Hriktir í stoðum kerfis sem Bandaríkin sköpuðu sjálf Á tímanum sem Silja minntist á hér að ofan, milli endaloka Kalda stríðins og fram að árásunum, var staða Bandaríkjanna á alþjóðasviðinu afar sterk. Hið frjálslynda lýðræðisskipulag, sem Bandaríkin sköpuðu í loka seinna stríðs var ríkjandi og Bandaríkin voru, altjent að eigin mati, kyndilberar frelsisins um heim allan. „En þegar Bandaríkin stíga út úr því,“ segir Silja. „og hætta að virða reglur alþjóðasamfélagsins um hvernig leita þurfi samþykkis til að hafa afskipti af innri málum annarra ríkja, eru þau í raun að grafa undan eigin trúverðugleika og leiðtogahlutverki. Þannig byrjar að hrikta í þessu kerfi og við sjáum ekki ennþá fyrir endann á því. Minningar munu dofna en afleiðingarnar sitja eftir En heldur Silja að „9/11“ verði alltaf jafn alltumlykjandi á komandi árum? „Það er erfitt að segja. Það er mögulega hægt að líkja þessu við árásina á Pearl Harbour sem dró Bandaríkin inn í seinni heimsstyrjöldina á sínum tíma. Hún hefur ákveðna stöðu enn í dag en hefur fölnað í minningunni og stendur fólki ekki jafn nærri og fyrir 40-50 árum. Minningin um 9/11 mun kannski dofna og hverfa, en eftir sitja afleiðingar af viðbrögðunum við árásunum, sem við erum meðal annars að horfa uppá í Afganistan í dag.“ Bandaríkin Afganistan Öryggis- og varnarmál Írak Hryðjuverkin 11. september 2001 Mest lesið „Þetta var bara eins og hryðjuverk“ Innlent Hver er þessi 28 ára maður sem gæti orðið forsætisráðherra Frakka? Erlent Vitni segir bílinn hafa ekið hratt fram úr sér skömmu fyrir slysið Innlent „Hvernig getur sama fólk snúist svona í skoðunum sínum?“ Innlent Sælkerasveppir ræktaðir í gróðrarstöð í Mosfellsdal Innlent Óttast að Quang Le hafi samband við þolendur Innlent Stútfull hátíðardagskrá um allt land á 17. júní Innlent Neita að borga tjón eftir að hafa mokað snjó yfir bíl Innlent Parísarhjól sprettur upp við höfnina Innlent Oddviti Garðarbæjarlistans hættir í Samfylkingunni Innlent Fleiri fréttir Hver er þessi 28 ára maður sem gæti orðið forsætisráðherra Frakka? Netanyahu vill ekki gera hlé á hernaði Hyggjast gera dagleg hlé á árásum til að auka við neyðaraðstoð Katrín kemur fram í fyrsta sinn frá krabbameinsgreiningu Festust á hvolfi í hálftíma Krefst landsvæðis og að Úkraína dragi NATO-umsóknina til baka Vara við TikTok-æði eftir handtöku tveggja unglinga Samþykktu fimmtíu milljarða dala aðstoð til Úkraínu Lést eftir að hafa fengið rafstraum í heitum potti Óeirðaástand í Buenos Aires vegna aðgerðarpakka Milei Lokuðu ferðamannastöðum og skólum vegna mikils hita Gamall handritsbútur reyndist úr guðspjalli um æsku Krists Aðeins fjórðungur Breta vill vera utan ESB Reyna að mynda bandalög fyrir skyndikosningar í Frakklandi Óvíst með afdrif vopnahléstillögunnar Frederiksen enn ekki með sjálfri sér eftir árásina Íhuga að virða tímamótadóm að vettugi Biden virðir sakadóminn yfir syni sínum Óhollar vörur drepa fjórðung Evrópubúa Stilla upp harðlínumönnum til að fylla skarð Raisi Flugfélagið býður hinum slösuðu minnst 1,4 milljónir í bætur Bananarisi ábyrgur fyrir morðum kólumbískrar dauðasveitar Umdeildur dómari vill trúræknari Bandaríki Varaforseti Malaví á meðal tíu látinna Hamas samþykkir vopnahléstillöguna Merki um stríðsglæpi beggja fylkinga þegar gíslar voru frelsaðir Skutu viðvörunarskotum að norðurkóreskum hermönnum Hægri öfl gætu eignast sinn fyrsta forsætisráðherra Tólf ára drengir sekir um morð á nítján ára gömlum manni Öryggisráðið styður friðartillögu Biden Sjá meira
Eins og flestum er kunnugt réðist fjölþjóðlegt lið undir stjórn Bandaríkjanna inn í Afganistan í október sama ár og velti Talibönum úr sessi. Eftir það beindist athygli Bush-stjórnarinnar að Írak og Saddam Hussein forseta, og árið 2003 var afráðið, á rökum sem reyndust síðar verulega ótraust, að ráðast þar inn líka. Þessi aðferðafræði gekk þvert á ríkjandi reglur alþjóðasamfélagsins, að sögn Silju Báru Ómarsdóttur, prófessors í alþjóðasamskiptum við stjórnmálafræðideild Háskóla Íslands. Bandaríkin hafi þarna grafið undan eigin trúverðugleika í forystuhlutverki frjálslyndra lýðræðisríkja. Silja var búsett í Bandaríkjunum á þessum tíma, nánar tiltekið í Kaliforníu. Í samtali við Vísi segist hún hafa vaknað árla dags 11. september við símtal frá vinkonu sinni á austurströndinni. „Ég kveikti svo á sjónvarpinu og sá seinni vélina lenda á turninum í beinni útsendingu.“ Silja segir að möguleikinn á hryðjuverkum á bandarískri grundu hafi sannarlega verið til staðar á þessum tíma. Skemmst sé að minnast sprengjuárásarinnar í Oklahomaborg árið 1995 og fyrra sprengjutilræðisins í kjallara norðurturns World Trade Center tveimur árum áður. „En þessi leið [að fljúga farþegaþotu, á skýjakljúfa] var eitthvað sem ég hafði ekki getað ímyndað mér.“ Skefjalaus örvænting greip fólk sem var fast á efri hæðum Tvíburaturnanna eftir að farþegaþoturnar flugu á þá. Bjartsýnistíminn leið undir lok Árásirnar heltóku heiminn á augabragði og umturnuðu sviði alþjóðamála, eftir tiltölulega stöðugt tímabil. „Í kennslu tala ég oft um „tímann á milli 9. 11. og 11. 9.“ – það er, frá falli Berlínarmúrsins hinn níunda nóvember 1989 og fram til 11. september 2001. Þá ríkti bjartsýni í heiminum og ráðandi trú var á útbreiðslu lýðræðis og að endalok Kalda stríðsins myndi leiða til meiri samvinnu og friðar í heiminum.“ Eftir 11. september urðu svo vatnaskil, en Silja segir að það hafi ekki aðeins verið vegna árásanna sjálfra, heldur voru það viðbrögðin við þeim sem stýra því hvernig heimurinn þróaðist í kjölfarið. „Það er ekki lengur þessi ofurtrú á samvinnu, samstöðu og útbreiðslu lýðræðis, heldur hefst þarna stríðið gegn hryðjuverkum sem mótar heimsmyndina og gerir enn í dag.“ Bandaríkin eiga enn eftir að axla ábyrgð Árásin og eftirmálar hennar hafa ekki aðeins áhrif á alþjóðakerfið heldur einnig á daglegt líf almennra borgara um heim allan. Silja segir þó að við Vesturlandabúar finnum síst fyrir afleiðingunum, þá helst auknum öryggisráðstöfunum á ferðalögum um heiminn. „Svo kemur innrásin í Írak í kjölfarið, sem er byggð á fullkomlega tilbúnum forsendum. Afleiðingarnar sem það hefur haft á íbúa þess heimshluta er eitthvað sem Bandaríkin þurfa að gera almennilega upp og axla ábyrgð á til lengri tíma.“ Ný kynslóð skynjar 9/11 á annan hátt Þó atburðirnir þennan dag séu flestum í fersku minni, eru 20 ár ansi langur tími og heil kynslóð vaxin úr grasi síðan þá og er jafnvel komið í háskólanám. Tekur Silja eftir mun á yngstu nemendum og viðhorfi þeirra til atburðanna 11. september? „Ungt fólk á þessum aldri man kannski ekki sjálft eftir að hafa séð atburðina, en þau eiga minningar um að hafa séð upptökurnar og hvernig þetta birtist í dægurmenningu og fréttum. Þannig að þó þau muni þetta ekki beint þá er þetta minning sem situr í samfélaginu, en þau hafa auðvitað ekki samanburðinn við það hvernig heimurinn var áður.“ Bandaríkin og fjölþjóðaliðið sem réðist inn í Afganistan til að velta Talibönum úr sessi og handsama Osama Bin Laden naut stuðnings Norðurbandalagsins svokallaða. Á þessari mynd eru Norðurbandalagsmenn að fylgjast með loftárásum bandaríska hersins á búðir Talibana í Kunduz-heraði. Hriktir í stoðum kerfis sem Bandaríkin sköpuðu sjálf Á tímanum sem Silja minntist á hér að ofan, milli endaloka Kalda stríðins og fram að árásunum, var staða Bandaríkjanna á alþjóðasviðinu afar sterk. Hið frjálslynda lýðræðisskipulag, sem Bandaríkin sköpuðu í loka seinna stríðs var ríkjandi og Bandaríkin voru, altjent að eigin mati, kyndilberar frelsisins um heim allan. „En þegar Bandaríkin stíga út úr því,“ segir Silja. „og hætta að virða reglur alþjóðasamfélagsins um hvernig leita þurfi samþykkis til að hafa afskipti af innri málum annarra ríkja, eru þau í raun að grafa undan eigin trúverðugleika og leiðtogahlutverki. Þannig byrjar að hrikta í þessu kerfi og við sjáum ekki ennþá fyrir endann á því. Minningar munu dofna en afleiðingarnar sitja eftir En heldur Silja að „9/11“ verði alltaf jafn alltumlykjandi á komandi árum? „Það er erfitt að segja. Það er mögulega hægt að líkja þessu við árásina á Pearl Harbour sem dró Bandaríkin inn í seinni heimsstyrjöldina á sínum tíma. Hún hefur ákveðna stöðu enn í dag en hefur fölnað í minningunni og stendur fólki ekki jafn nærri og fyrir 40-50 árum. Minningin um 9/11 mun kannski dofna og hverfa, en eftir sitja afleiðingar af viðbrögðunum við árásunum, sem við erum meðal annars að horfa uppá í Afganistan í dag.“
Bandaríkin Afganistan Öryggis- og varnarmál Írak Hryðjuverkin 11. september 2001 Mest lesið „Þetta var bara eins og hryðjuverk“ Innlent Hver er þessi 28 ára maður sem gæti orðið forsætisráðherra Frakka? Erlent Vitni segir bílinn hafa ekið hratt fram úr sér skömmu fyrir slysið Innlent „Hvernig getur sama fólk snúist svona í skoðunum sínum?“ Innlent Sælkerasveppir ræktaðir í gróðrarstöð í Mosfellsdal Innlent Óttast að Quang Le hafi samband við þolendur Innlent Stútfull hátíðardagskrá um allt land á 17. júní Innlent Neita að borga tjón eftir að hafa mokað snjó yfir bíl Innlent Parísarhjól sprettur upp við höfnina Innlent Oddviti Garðarbæjarlistans hættir í Samfylkingunni Innlent Fleiri fréttir Hver er þessi 28 ára maður sem gæti orðið forsætisráðherra Frakka? Netanyahu vill ekki gera hlé á hernaði Hyggjast gera dagleg hlé á árásum til að auka við neyðaraðstoð Katrín kemur fram í fyrsta sinn frá krabbameinsgreiningu Festust á hvolfi í hálftíma Krefst landsvæðis og að Úkraína dragi NATO-umsóknina til baka Vara við TikTok-æði eftir handtöku tveggja unglinga Samþykktu fimmtíu milljarða dala aðstoð til Úkraínu Lést eftir að hafa fengið rafstraum í heitum potti Óeirðaástand í Buenos Aires vegna aðgerðarpakka Milei Lokuðu ferðamannastöðum og skólum vegna mikils hita Gamall handritsbútur reyndist úr guðspjalli um æsku Krists Aðeins fjórðungur Breta vill vera utan ESB Reyna að mynda bandalög fyrir skyndikosningar í Frakklandi Óvíst með afdrif vopnahléstillögunnar Frederiksen enn ekki með sjálfri sér eftir árásina Íhuga að virða tímamótadóm að vettugi Biden virðir sakadóminn yfir syni sínum Óhollar vörur drepa fjórðung Evrópubúa Stilla upp harðlínumönnum til að fylla skarð Raisi Flugfélagið býður hinum slösuðu minnst 1,4 milljónir í bætur Bananarisi ábyrgur fyrir morðum kólumbískrar dauðasveitar Umdeildur dómari vill trúræknari Bandaríki Varaforseti Malaví á meðal tíu látinna Hamas samþykkir vopnahléstillöguna Merki um stríðsglæpi beggja fylkinga þegar gíslar voru frelsaðir Skutu viðvörunarskotum að norðurkóreskum hermönnum Hægri öfl gætu eignast sinn fyrsta forsætisráðherra Tólf ára drengir sekir um morð á nítján ára gömlum manni Öryggisráðið styður friðartillögu Biden Sjá meira