„Hvað er fólk eiginlega að pæla“ – af hugviti, listum og skapandi greinum Halla Helgadóttir skrifar 22. janúar 2020 10:00 Fáir tóku eftir því þegar ung stúlka þvældist um í Reykjavík á níunda áratugnum og seldi handgerðar ljóðabækur sem hún hafði samið og myndskreytt. Engann grunaði þá að hún myndi slá alveg nýjan tón og verða heimsfræg tónlistarkona. Ekki margir höfðu trú á nokkrum strákum sem héngu launalitlir árum saman yfir tölvum og unnu að því að búa til stjörnustríðsleik sem hundruðir þúsunda áttu síðar eftir að spila. Bara einn tók eftir því þegar ung íslensk námsmær sat í lest á leið frá París til Luxemborgar og prjónaði án afláts, og engann grunaði að hún ætti eftir að starfa í nokkrum af stærstu tískuhúsum heims og vinna stóra sigra sem fatahönnuður. Ólíklegt er að nokkur hafi búist við að ungur leikari sem gekk ágætlega að fá hlutverk í leikhúsum á Íslandi myndi síðar framleiða Hollywood myndir og byggja upp kvikmyndaver á Íslandi. Um miðja síðustu öld hannaði ungur arkitekt fremur sérkennilegt hús sem var byggt í Garðabæ, enginn bjóst við að árið 2000 yrði einmitt það valið eitt af 100 merkustu byggingum Evrópu. Einhverjir tóku eftir ungum og fyndnum listamanni sem virtist aðallega vera að fíflast en sennilega grunaði engann að hann yrði stærsta alþjóðlega nafn íslenskrar myndlistar. Nýlega fékk ung tónlistakona Golden Globe verðlaun fyrir tónlist sem hún samdi fyrir amerískan sálfræðitrylli og nú er hún er líka tilnefnd til Óskarsverðlauna. Ég geri ekki ráð fyrir að neinn hafi búist við því, þegar hún var að semja óperu með vinkonum sínum í MH um árið. Þetta fólk sem fáir gáfu gaum, starfar innan skapandi greina, sem er hugtak sem dregur nýja útlínu utan um fjölbreytilega starfsemi sem áður var ekki skilgreind sem heild. Innan skapandi greina er starfsemi sem hefur efnahagsleg markmið, og starfsemi sem hefur það alls ekki. Þess vegna ögrar hugtakið viðteknum hugmyndum sem hafa gilt í innan greinanna sjálfra, samfélagi, stjórnkerfi og viðskiptalífi. Það tekur tíma fyrir ný hugtök að festa sig í sessi. Hverjar eru þessar skapandi greinar og er einhver ástæða til að nota þetta hugtak. Hér tillaga að skilgreiningu: Listir og sköpun er auðlind sem lýtur eigin lögmálum. Menning er það sem þær gefa af sér til samfélagsins. Skapandi greinar er samheiti yfir listir, sköpun, hugverk, menningu, atvinnu- og viðskiptalíf sem af þeim skapast. Innan skapandi greina eru listir, hugverk, hönnun, nýsköpun, ýmis menningarstarfsemi, stofnanir sem byggja á listum/hugverkum og einstaklingar og fyrirtæki sem stunda viðskipti með listir og hugverk að hluta eða öllu leyti. Listir, sköpun og hugverk eru kjarni skapandi greina, auðlindin sem þær byggja á og allt þróast út frá. Þær hafa miklvægu samfélagslegu og menningarlegu hlutverki að gegna sem ekki verður metið til fjár, þær eru hreyfiafl til breytinga og uppspretta nýsköpunar og í þeim felast mikil efnahagsleg tækifæri sem hægt er að efla betur með markvissum aðgerðum. Skapandi greinar og hugverkagreinar byggja í raun á sama grunni og erfitt að draga línu þar á milli enda snýst aðgreiningin mögulega af vilja og/eða getu til að vera með í hefðbundnum samtökum atvinnulífsins á Íslandi. Umræða um skapandi greinar á Íslandi hófst í kjölfar vakningar í Evrópu um mikilvægi þeirra í atvinnulífi framtíðar enda ljóst að fjórða iðnbyltingin er, á miklum hraða og krafti, að gerbreyta atvinnutækifærum fólks. Kortlagning á hagrænum áhrifum skapandi greina á Íslandi er skýrsla frá 2011 sem studdist við skilgreiningu UNESCO. Í kjölfar hennar létu stjórnvöld vinna aðgerðamiðaða greiningu, Skapandi greinar - sýn til framtíðar. 2012 skipuðu stjórnvöld samstarfshóp til að tryggja framkvæmd aðgerða á sviði Skapandi greina. Ekkert hefur heyrst frá þeim hópi síðan. En hver er þá munurinn á Skapandi greinum og öðrum greinum íslensks atvinnulífs. Orkugeiri nýtir náttúruauðlindir sem hráefni til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og auðlindirnar sjálfar (sem þarf að virkja og vernda) Sjávarútvegur nýtir náttúruauðlindir sem hráefni til að skapa verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og auðlindirnar sjálfar (sem þarf að nýta og vernda) Ferðageiri nýtir í náttúru og mannlíf sem hráefni til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og náttúru og mannlíf (sem þarf að nýta, vernda og byggja upp) Skapandi geiri nýtir listir / sköpun / hugvit til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og listir / hugverk / hugmyndir (sem þarf að byggja upp og virkja) Munurinn er kannski ekki svo mikill þegar vel er að gáð. Það er val og á valdi stjórnvalda að taka málefni skapandi greina föstum tökum eins og aðra geira atvinnulífsins og fjárfesta með afgerandi hætti í þeim. Til að árangur náist er brýnt að stjórnkerfið leggi áherslu á þessa þrjá punkta – Vinna þvert á ráðuneyti og hefðbundar línur stjórnkerfisins. – Byggja á því sem hefur verið gert, rýna, skerpa og framkvæma stefnur sem liggja fyrir. – Fjárfesta í skapandi greinum af sama stórhug og í öðrum greinum eins og að byggja jarðgöng eða virkjanir. Skapandi greinar er yfirheiti yfir stórt svið, samsett úr mörgum greinum sem skarast vissulega en þarfir, tækifæri og áherslur eru ólík. Bókaútgáfa lýtur öðrum lögmálum en leikjageiri. Tækifæri í arkitektúr eru ólík tækifærum í kvikmyndagerð. Áherslur í myndlist eru allt aðrar en í auglýsingageira. Tækifæri sviðslista til atvinnusköpunar er verulega ólík tækifærum í hönnun sem stundum er vara en oftar aðferð og tæki í nýsköpun til að ná fram breytingum í þágu lífsgæða, umhverfis og atvinnulífs. Ein grein gæti þurft stuðning við útflutning, aðra vantar fjárfestingu, þeirri þriðju starfsfólk o.s.frv. Innihald, markaðir, kynningarmál og viðskiptalegt samhengi lúta ólíkum lögmálum milli greinanna. Þess vegna þarf hver grein að geta unnið út frá sínum áherslum, þörfum, markmiðum og tækifærum svo árangur náist til lengri tíma. Skapandi greinar hafa vaxið og dafnað undanfara áratugi langt umfram væntingar. Með markvissum aðgerðum stjórnvalda er hægt að efla þær verulega og auka efnisleg og óefnisleg gæði sem þær skapa. Huga þarf að grunninum og grasrót því staðreyndin er auðvitað sú að það eru einstaklingar og fyrirtæki sem ná árangri sem skapa gæðin, verðmætin og blómlegt atvinnulíf. Fólkið, sem fáir gáfu gaum hér að ofan, hefur aldeilis sannað það hver á sinn hátt og um leið breytt sýn okkar, aukið skilning og þekkingu á því sem við getum valið að kalla skapandi greinar. Eins og ágætur frumkvöðull og framtíðarrýnir sagði einu sinni við mig „Hvað er fólk eiginlega að pæla? Tæknin mun eyða flestum störfum þannig að í framtíðinni verða engin almennileg störf nema í skapandi greinum“. Höfundur er framkvæmdastjóri Hönnunarmiðstöðvar Íslands sem er hreyfiafl og miðja í eflingu og sjálfbærri þróun hönnunar og arkitektúrs á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Tíska og hönnun Halla Helgadóttir Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir Skoðun The man who would be king Ian McDonald Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson Skoðun Jarðakaup í nýjum tilgangi Halla Hrund Logadóttir Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Nú vandast valið Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun The man who would be king Ian McDonald skrifar Skoðun Umhverfisávinningur þess að þrifta Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Ókostir forsetaframbjóðandans Katrínar Jakobsdóttur Alfreð Sturla Böðvarsson skrifar Skoðun Eru orkumálin að fara úr böndunum? Jónas Guðmundsson skrifar Skoðun Skipulagsmál og uppbygging í Árborg Bragi Bjarnason skrifar Skoðun Ég kýs… Gísli Ásgeirsson skrifar Skoðun Forsetaframboð í Fellini stíl Stefán Ólafsson skrifar Skoðun Borgar þú 65 prósent skatt af þínum tekjum? Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun Brúarsmið á Bessastaði Jóhanna Vigdís Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Nú getum við brotið blað Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Við þurfum loftslagsaðgerðir, ekki grænþvott Andrés Ingi Jónsson skrifar Skoðun Af hverju bara hálft skref áfram? Gísli Rafn Ólafsson skrifar Skoðun Baldur í þágu mannúðar og samfélags Anna María Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Hvar er Reykjavegur? Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Af auðvaldsmönnum og undirlægjuhætti Ester Hilmarsdóttir skrifar Skoðun Hafðu áhrif á líf barna Ída Björg Unnarsdóttir skrifar Skoðun Stórbætum samgöngur Logi Einarsson skrifar Skoðun Norska veiðistöðin Friðrik Erlingsson skrifar Skoðun Köllum það réttu nafni: Fordóma Derek Terell Allen skrifar Skoðun Ótrúverðugt plan að annars góðum markmiðum Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Formleg uppgjöf Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Örlætisgerningur Vilhjálmur H. Vilhjálmsson skrifar Skoðun Fjármunum veitt þangað sem neyðin er mest Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Sjálfbær framtíð Vestfjarða Sigríður Ólöf Kristjánsdóttir,Aðalsteinn Óskarsson skrifar Skoðun Burt með pólitík á Bessastöðum Kristmundur Carter skrifar Skoðun Náttúran njóti vafans, ótímabundið Bjarkey Olsen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun „Almennings“ samgöngur? Bragi Gunnlaugsson skrifar Sjá meira
Fáir tóku eftir því þegar ung stúlka þvældist um í Reykjavík á níunda áratugnum og seldi handgerðar ljóðabækur sem hún hafði samið og myndskreytt. Engann grunaði þá að hún myndi slá alveg nýjan tón og verða heimsfræg tónlistarkona. Ekki margir höfðu trú á nokkrum strákum sem héngu launalitlir árum saman yfir tölvum og unnu að því að búa til stjörnustríðsleik sem hundruðir þúsunda áttu síðar eftir að spila. Bara einn tók eftir því þegar ung íslensk námsmær sat í lest á leið frá París til Luxemborgar og prjónaði án afláts, og engann grunaði að hún ætti eftir að starfa í nokkrum af stærstu tískuhúsum heims og vinna stóra sigra sem fatahönnuður. Ólíklegt er að nokkur hafi búist við að ungur leikari sem gekk ágætlega að fá hlutverk í leikhúsum á Íslandi myndi síðar framleiða Hollywood myndir og byggja upp kvikmyndaver á Íslandi. Um miðja síðustu öld hannaði ungur arkitekt fremur sérkennilegt hús sem var byggt í Garðabæ, enginn bjóst við að árið 2000 yrði einmitt það valið eitt af 100 merkustu byggingum Evrópu. Einhverjir tóku eftir ungum og fyndnum listamanni sem virtist aðallega vera að fíflast en sennilega grunaði engann að hann yrði stærsta alþjóðlega nafn íslenskrar myndlistar. Nýlega fékk ung tónlistakona Golden Globe verðlaun fyrir tónlist sem hún samdi fyrir amerískan sálfræðitrylli og nú er hún er líka tilnefnd til Óskarsverðlauna. Ég geri ekki ráð fyrir að neinn hafi búist við því, þegar hún var að semja óperu með vinkonum sínum í MH um árið. Þetta fólk sem fáir gáfu gaum, starfar innan skapandi greina, sem er hugtak sem dregur nýja útlínu utan um fjölbreytilega starfsemi sem áður var ekki skilgreind sem heild. Innan skapandi greina er starfsemi sem hefur efnahagsleg markmið, og starfsemi sem hefur það alls ekki. Þess vegna ögrar hugtakið viðteknum hugmyndum sem hafa gilt í innan greinanna sjálfra, samfélagi, stjórnkerfi og viðskiptalífi. Það tekur tíma fyrir ný hugtök að festa sig í sessi. Hverjar eru þessar skapandi greinar og er einhver ástæða til að nota þetta hugtak. Hér tillaga að skilgreiningu: Listir og sköpun er auðlind sem lýtur eigin lögmálum. Menning er það sem þær gefa af sér til samfélagsins. Skapandi greinar er samheiti yfir listir, sköpun, hugverk, menningu, atvinnu- og viðskiptalíf sem af þeim skapast. Innan skapandi greina eru listir, hugverk, hönnun, nýsköpun, ýmis menningarstarfsemi, stofnanir sem byggja á listum/hugverkum og einstaklingar og fyrirtæki sem stunda viðskipti með listir og hugverk að hluta eða öllu leyti. Listir, sköpun og hugverk eru kjarni skapandi greina, auðlindin sem þær byggja á og allt þróast út frá. Þær hafa miklvægu samfélagslegu og menningarlegu hlutverki að gegna sem ekki verður metið til fjár, þær eru hreyfiafl til breytinga og uppspretta nýsköpunar og í þeim felast mikil efnahagsleg tækifæri sem hægt er að efla betur með markvissum aðgerðum. Skapandi greinar og hugverkagreinar byggja í raun á sama grunni og erfitt að draga línu þar á milli enda snýst aðgreiningin mögulega af vilja og/eða getu til að vera með í hefðbundnum samtökum atvinnulífsins á Íslandi. Umræða um skapandi greinar á Íslandi hófst í kjölfar vakningar í Evrópu um mikilvægi þeirra í atvinnulífi framtíðar enda ljóst að fjórða iðnbyltingin er, á miklum hraða og krafti, að gerbreyta atvinnutækifærum fólks. Kortlagning á hagrænum áhrifum skapandi greina á Íslandi er skýrsla frá 2011 sem studdist við skilgreiningu UNESCO. Í kjölfar hennar létu stjórnvöld vinna aðgerðamiðaða greiningu, Skapandi greinar - sýn til framtíðar. 2012 skipuðu stjórnvöld samstarfshóp til að tryggja framkvæmd aðgerða á sviði Skapandi greina. Ekkert hefur heyrst frá þeim hópi síðan. En hver er þá munurinn á Skapandi greinum og öðrum greinum íslensks atvinnulífs. Orkugeiri nýtir náttúruauðlindir sem hráefni til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og auðlindirnar sjálfar (sem þarf að virkja og vernda) Sjávarútvegur nýtir náttúruauðlindir sem hráefni til að skapa verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og auðlindirnar sjálfar (sem þarf að nýta og vernda) Ferðageiri nýtir í náttúru og mannlíf sem hráefni til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og náttúru og mannlíf (sem þarf að nýta, vernda og byggja upp) Skapandi geiri nýtir listir / sköpun / hugvit til að skapa gæði, verðmæti og atvinnulíf – til þess þarf fólk, menntun, rannsóknir, nýsköpun, innviði, fjárfestingu og listir / hugverk / hugmyndir (sem þarf að byggja upp og virkja) Munurinn er kannski ekki svo mikill þegar vel er að gáð. Það er val og á valdi stjórnvalda að taka málefni skapandi greina föstum tökum eins og aðra geira atvinnulífsins og fjárfesta með afgerandi hætti í þeim. Til að árangur náist er brýnt að stjórnkerfið leggi áherslu á þessa þrjá punkta – Vinna þvert á ráðuneyti og hefðbundar línur stjórnkerfisins. – Byggja á því sem hefur verið gert, rýna, skerpa og framkvæma stefnur sem liggja fyrir. – Fjárfesta í skapandi greinum af sama stórhug og í öðrum greinum eins og að byggja jarðgöng eða virkjanir. Skapandi greinar er yfirheiti yfir stórt svið, samsett úr mörgum greinum sem skarast vissulega en þarfir, tækifæri og áherslur eru ólík. Bókaútgáfa lýtur öðrum lögmálum en leikjageiri. Tækifæri í arkitektúr eru ólík tækifærum í kvikmyndagerð. Áherslur í myndlist eru allt aðrar en í auglýsingageira. Tækifæri sviðslista til atvinnusköpunar er verulega ólík tækifærum í hönnun sem stundum er vara en oftar aðferð og tæki í nýsköpun til að ná fram breytingum í þágu lífsgæða, umhverfis og atvinnulífs. Ein grein gæti þurft stuðning við útflutning, aðra vantar fjárfestingu, þeirri þriðju starfsfólk o.s.frv. Innihald, markaðir, kynningarmál og viðskiptalegt samhengi lúta ólíkum lögmálum milli greinanna. Þess vegna þarf hver grein að geta unnið út frá sínum áherslum, þörfum, markmiðum og tækifærum svo árangur náist til lengri tíma. Skapandi greinar hafa vaxið og dafnað undanfara áratugi langt umfram væntingar. Með markvissum aðgerðum stjórnvalda er hægt að efla þær verulega og auka efnisleg og óefnisleg gæði sem þær skapa. Huga þarf að grunninum og grasrót því staðreyndin er auðvitað sú að það eru einstaklingar og fyrirtæki sem ná árangri sem skapa gæðin, verðmætin og blómlegt atvinnulíf. Fólkið, sem fáir gáfu gaum hér að ofan, hefur aldeilis sannað það hver á sinn hátt og um leið breytt sýn okkar, aukið skilning og þekkingu á því sem við getum valið að kalla skapandi greinar. Eins og ágætur frumkvöðull og framtíðarrýnir sagði einu sinni við mig „Hvað er fólk eiginlega að pæla? Tæknin mun eyða flestum störfum þannig að í framtíðinni verða engin almennileg störf nema í skapandi greinum“. Höfundur er framkvæmdastjóri Hönnunarmiðstöðvar Íslands sem er hreyfiafl og miðja í eflingu og sjálfbærri þróun hönnunar og arkitektúrs á Íslandi.
Skoðun Íþróttir fyrir öll, jöfnum og bætum leikinn Hólmfríður Sigþórsdóttir,Anna Þorsteinsdóttir skrifar
Skoðun Nýr „loftslagsvænn“ iðnaður - neikvæð áhrif á lífríki og fiskveiðar Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar