Skipulag byggðar og samgangna á vendipunkti Ásdís Hlökk Theodórsdóttir skrifar 8. nóvember 2019 07:00 Loftslagsmálin eru komin á dagskrá. Loksins. Þótt það séu ekki ný sannindi að loftslag sé að hitna af mannavöldum, þá er nú loks svo komið að almenn samstaða og skilningur er um það í samfélaginu að aðgerða sé þörf og það strax. Loftslagsógnin er vendipunktur. Hann felur í sér að við þurfum að breyta í grundvallaratriðum mörgum af siðum okkar og venjum. Það gleðilega er að margar þessara breytinga geta falið í sér aukin lífsgæði. Það á ekki síst við í skipulagsmálum.„Þangað til allir fullorðnir hafa hver sína bifreið“ Þótt skipulag byggðar hafi lengst af byggst á sömu grundvallarhugmyndunum höfum við áður séð mikla kúvendingu verða á ríkjandi stefnum og straumum í skipulagsmálum. Þar ber hæst sú nálgun sem varð ráðandi í skipulagi byggðar og samgangna um og upp úr miðri 20. öldinni, sem fól í sér grundvallarbreytingu á skipulagi bæja frá því sem áður var. Byggð varð nær alfarið útfærð á forsendum einkabílsins – með miklum umferðarmannvirkjum og dreifðari og aðgreindari byggð en áður hafði þekkst. Svo langt gekk þessi hugsun í því íslenska skipulagsplaggi, sem orðið hefur nokkurskonar persónugervingur þessarar stefnu, Aðalskipulagi Reykjavíkur 1962-83, að þar segir beinlínis að nauðsynlegt sé að halda út almenningssamgöngum þar sem ætíð muni verða hópar (börn og gamalmenni) sem ekki geta ekið bifreið, auk þess sem að það muni líða allmörg ár, þar til allir fullorðnir hafa hver sinn bíl til umráða. Árið 1980 voru 375 fólksbílar á hverja 1000 íbúa. Nú eru þeir 755, sem lætur nærri að vera einn fólksbíll á hvern landsmann, 17 ára og eldri.Einkabíllinn í senn þarfaþing og gallagripur Eins mikið þarfaþing og einkabíllinn er, þá er hann gallagripur þegar kemur að skipulagi byggðar. Hann er frekur á innviði sem eru samfélaginu kostnaðarsamir, hann er dýr í rekstri fyrir einstaklinga og fjölskyldur, hann tekur gríðarmikið af bæjarlandi og bæjarrýmum undir aksturleiðir og bílastæði. Hann veldur loftmengun og hávaða, er slysavaldur og á þátt í því að við hreyfum okkur minna í daglegu lífi en æskilegt er. Við þetta bætist að samgöngur eru ein helsta uppspretta gróðurhúsalofttegunda.Loftslagsógnin sem hreyfiafl betra skipulags Það síðastnefnda getum við og eigum að takast á við með orkuskiptum í samgöngum. Það er augljóst skref í rétta átt. Það er hinsvegar mikilvægt að átta sig á að það er þörf á róttækari breytingum í skipulags- og samgöngumálum en eingöngu að skipta um orkugjafa bíla. Það er beinn ávinningur fyrir einstaklinga, fjölskyldur og samfélagið almennt að skipulag byggðar sé grundvallað á manneskjunni en ekki bílnum. Það þýðir ekki að við hættum að keyra bíla eða að fara akandi á milli staða. En það þarf að verða varanleg og merkjanleg breyting á forgangsröðun okkar við skipulag byggðar og samgangna, þar sem manneskjan og hinn mannlegi mælikvarði verði ávallt í forgrunni. Ein birtingarmynd þessa er áhersla á öfluga byggðarkjarna og hverfi þar sem fjöldi og nánd fólks skapar forsendur fyrir öflugri nærþjónustu og nærsamfélagi. Þar sem margar vegalengdir daglegs lífs eru vel viðráðanlegar gangandi, á rafskottum eða reiðhjóli og þar sem tíðar og traustar almenningssamgöngur eru raunverulegur valkostur við einkabílinn, þegar fara þarf um lengri veg. Með þessu skapast val fyrir einstaklinga og fjölskyldur um það hvort verja á stórum hluta útgjalda heimilis í fyrsta, annan, þriðja eða fjórða bílinn; hreyfing eykst í daglegu lífi, nærsamfélög í hverfum og bæjum styrkjast, loftgæði aukast og svona mætti áfram telja. Það má þessvegna segja að loftslagsógnin beini okkur til að gera breytingar á skipulagi byggðar og samgangna sem eru til þess fallnar að auka lífsgæði á margvíslegan hátt. Hreyfing í þessa veru er þegar til staðar í skipulagsvinnu hér landi, en það þarf að tryggja að hún nái að setja mark sitt á og verða leiðarstef í stjórnkerfi og allri ákvarðanatöku skipulags- og samgöngumála. Við á Skipulagsstofnun stöndum í dag fyrir Skipulagsdeginum í samstarfi við Samband íslenskra sveitarfélaga. Skipulagsdagurinn er árlegur viðburður þar sem færi gefst til að ræða það sem er efst á baugi á sviði skipulagsmála. Án efa munu loftslagsáskoranirnar setja svip sinn á umræðu dagsins að þessu sinni.Höfundur er forstjóri Skipulagsstofnunar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Ásdís Hlökk Theodórsdóttir Samgöngur Skipulag Mest lesið Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Hvers virði er lambakjöt? Hafliði Halldórsson skrifar Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Þjóðareign, trú og skattar Svanur Guðmundsson skrifar Skoðun Hamas og átökin við Ísrael – hvað er ekki sagt upphátt? Einar G Harðarson skrifar Skoðun Gjaldfrjálsar máltíðir fyrir leikskólabörn Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Næstu sólarhringar á Gaza skipta sköpum Hlynur Már Vilhjálmsson skrifar Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar Skoðun Huglæg réttlætiskennd og skattar á verðmætasköpun Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Loksins fær þyrlan heimili fyrir norðan Njáll Trausti Friðbertsson skrifar Skoðun Opið bréf til stjórnvalda Elín Ýr Arnar Hafdísardóttir skrifar Skoðun Við skuldum þeim að hlusta Ólafur Adolfsson skrifar Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Sjá meira
Loftslagsmálin eru komin á dagskrá. Loksins. Þótt það séu ekki ný sannindi að loftslag sé að hitna af mannavöldum, þá er nú loks svo komið að almenn samstaða og skilningur er um það í samfélaginu að aðgerða sé þörf og það strax. Loftslagsógnin er vendipunktur. Hann felur í sér að við þurfum að breyta í grundvallaratriðum mörgum af siðum okkar og venjum. Það gleðilega er að margar þessara breytinga geta falið í sér aukin lífsgæði. Það á ekki síst við í skipulagsmálum.„Þangað til allir fullorðnir hafa hver sína bifreið“ Þótt skipulag byggðar hafi lengst af byggst á sömu grundvallarhugmyndunum höfum við áður séð mikla kúvendingu verða á ríkjandi stefnum og straumum í skipulagsmálum. Þar ber hæst sú nálgun sem varð ráðandi í skipulagi byggðar og samgangna um og upp úr miðri 20. öldinni, sem fól í sér grundvallarbreytingu á skipulagi bæja frá því sem áður var. Byggð varð nær alfarið útfærð á forsendum einkabílsins – með miklum umferðarmannvirkjum og dreifðari og aðgreindari byggð en áður hafði þekkst. Svo langt gekk þessi hugsun í því íslenska skipulagsplaggi, sem orðið hefur nokkurskonar persónugervingur þessarar stefnu, Aðalskipulagi Reykjavíkur 1962-83, að þar segir beinlínis að nauðsynlegt sé að halda út almenningssamgöngum þar sem ætíð muni verða hópar (börn og gamalmenni) sem ekki geta ekið bifreið, auk þess sem að það muni líða allmörg ár, þar til allir fullorðnir hafa hver sinn bíl til umráða. Árið 1980 voru 375 fólksbílar á hverja 1000 íbúa. Nú eru þeir 755, sem lætur nærri að vera einn fólksbíll á hvern landsmann, 17 ára og eldri.Einkabíllinn í senn þarfaþing og gallagripur Eins mikið þarfaþing og einkabíllinn er, þá er hann gallagripur þegar kemur að skipulagi byggðar. Hann er frekur á innviði sem eru samfélaginu kostnaðarsamir, hann er dýr í rekstri fyrir einstaklinga og fjölskyldur, hann tekur gríðarmikið af bæjarlandi og bæjarrýmum undir aksturleiðir og bílastæði. Hann veldur loftmengun og hávaða, er slysavaldur og á þátt í því að við hreyfum okkur minna í daglegu lífi en æskilegt er. Við þetta bætist að samgöngur eru ein helsta uppspretta gróðurhúsalofttegunda.Loftslagsógnin sem hreyfiafl betra skipulags Það síðastnefnda getum við og eigum að takast á við með orkuskiptum í samgöngum. Það er augljóst skref í rétta átt. Það er hinsvegar mikilvægt að átta sig á að það er þörf á róttækari breytingum í skipulags- og samgöngumálum en eingöngu að skipta um orkugjafa bíla. Það er beinn ávinningur fyrir einstaklinga, fjölskyldur og samfélagið almennt að skipulag byggðar sé grundvallað á manneskjunni en ekki bílnum. Það þýðir ekki að við hættum að keyra bíla eða að fara akandi á milli staða. En það þarf að verða varanleg og merkjanleg breyting á forgangsröðun okkar við skipulag byggðar og samgangna, þar sem manneskjan og hinn mannlegi mælikvarði verði ávallt í forgrunni. Ein birtingarmynd þessa er áhersla á öfluga byggðarkjarna og hverfi þar sem fjöldi og nánd fólks skapar forsendur fyrir öflugri nærþjónustu og nærsamfélagi. Þar sem margar vegalengdir daglegs lífs eru vel viðráðanlegar gangandi, á rafskottum eða reiðhjóli og þar sem tíðar og traustar almenningssamgöngur eru raunverulegur valkostur við einkabílinn, þegar fara þarf um lengri veg. Með þessu skapast val fyrir einstaklinga og fjölskyldur um það hvort verja á stórum hluta útgjalda heimilis í fyrsta, annan, þriðja eða fjórða bílinn; hreyfing eykst í daglegu lífi, nærsamfélög í hverfum og bæjum styrkjast, loftgæði aukast og svona mætti áfram telja. Það má þessvegna segja að loftslagsógnin beini okkur til að gera breytingar á skipulagi byggðar og samgangna sem eru til þess fallnar að auka lífsgæði á margvíslegan hátt. Hreyfing í þessa veru er þegar til staðar í skipulagsvinnu hér landi, en það þarf að tryggja að hún nái að setja mark sitt á og verða leiðarstef í stjórnkerfi og allri ákvarðanatöku skipulags- og samgöngumála. Við á Skipulagsstofnun stöndum í dag fyrir Skipulagsdeginum í samstarfi við Samband íslenskra sveitarfélaga. Skipulagsdagurinn er árlegur viðburður þar sem færi gefst til að ræða það sem er efst á baugi á sviði skipulagsmála. Án efa munu loftslagsáskoranirnar setja svip sinn á umræðu dagsins að þessu sinni.Höfundur er forstjóri Skipulagsstofnunar.
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun
Skoðun Lífið er eins og konfektkassi, þú veist aldrei hvernig mola þú færð Elín Íris Fanndal skrifar
Skoðun Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir skrifar
Skoðun „Litla stúlkan og ruddarnir“ - Hugleiðing um stöðu Íslands á alþj.vettv. Flosi Þorgeirsson skrifar
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Hvernig gengur nýjum kennurum í grunnskólakennslu? Ingólfur Ásgeir Jóhannesson,Aðalheiður Anna Erlingsdóttir,Andri Rafn Ottesen,Maríanna Jónsdóttir Maríudóttir,Valgerður S. Bjarnadóttir Skoðun