Grasrótarpólítík að kvikna? Ögmundur Jónasson skrifar 8. september 2016 07:00 Þegar ég hóf langskólanám undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, voru námslánin enn lágt hlutfall af framfærslukostnaði. Flest, ef ekki öll, áttum við á þeim árum aðgang að mikilli launavinnu yfir sumarmánuðina. Fæstir unnu með náminu á sjálfum námstímanum. En með þessu tvennu, námslánum þótt lág væru og mikilli sumarvinnu, tókst okkur að kljúfa kostnaðinn enda byggðu lög sem sett voru árið 1967 á því „að opinber aðstoð við námsmenn nægi þeim til þess að standa straum af árlegum námskostnaði, þegar eðlilegt tillit hefur verið tekið til aðstöðu þeirra til fjáröflunar“. Það er ekki fyrr en seinna, þegar endurgreiðslubyrðarnar höfðu verið þyngdar á lántakandann, að námsfólk fer að vinna með náminu og þá til þess að sleppa við að taka lán yfirleitt. Námsmenn úr hæstu tekjuhópum samfélagsins hafa svo alltaf getað staðið utan allra kerfa með því að teygja sig ofan í vasa foreldranna.Grafið undan góðu kerfi En hvað um það, sæmilega réttlátt kerfi með lágum vöxtum og tekjutengdum afborgunum þróaðist á þessum árum. Þetta var á tímum róttækrar vinstri stefnu í grasrótinni – hvort sem var utan skólanna eða innan. Smám saman skilaði barátta námsmanna hærra lánshlutfalli. Fyrst í stað voru lánin óverðtryggð og reyndist verðbólgan við þær aðstæður himnasending fyrir lántakandann því lánin gufuðu upp og urðu þar með nánast að ígildi námsstyrkja. Síðan var farið að verðtryggja og svo aftur þrengja afborgunarskilmála með hærri vöxtum og með því að draga úr tekjutengingum afborgana. Þá fór að síga á ógæfuhliðina. Smiðshöggið á þessa óheillavegferð vill núverandi ríkisstjórn reka með nýju lánasjóðsfrumvarpi sínu þar sem tekjutengdar afborganir eru hreinlega afnumdar. Þessi þróun er ágætlega rakin í prýðilegri greinargerð sem fylgir frumvarpi ríkisstjórnarinnar, og er hún nánast það eina sem gott má sjá í því þingmáli.Varasöm stúdentapólitík Sannast sagna brá mér við hamaganginn í Stúdentaráði Háskóla Íslands síðastliðið vor þegar reynt var að knýja á um afgreiðslu frumvarpsins með hraði. Kom þá upp í hugann að hægri sinnaðir stúdentar hafa verið sigursælir í kosningum í HÍ undanfarin ár. Þetta ætti að minna stúdenta á að pólitíkin innan veggja menntastofnana getur skipt máli. Eflaust hefur eitthvað farið framhjá mér af málflutningi vinstri sinnaðra stúdenta en ég hef þó saknað þess að hafa ekki heyrt meira frá þeim á róttækum pólitískum nótum. Í stúdentapólitíkina sem víðar þykir mér vanta átökin. Hvers vegna segi ég það? Ég segi það vegna þess að með peningafrjálshyggjuna í öndvegi tíðarandans eins og nú gerist, verða án kröftugrar mótspyrnu, allar félagslegar umbætur liðinna ára rifnar niður og eyðilagðar. Og það sem meira er, ef við ætlum að þoka þjóðfélaginu áfram til félagslegra umbóta þá kallar það á enn meiri baráttu og miklu meiri baráttu. Menn þurfa með öðrum orðum að svitna.Kröftugur málflutningur birtist En vonandi eru betri tímar framundan. Nefni ég til marks um það bráðgóðar, vekjandi og málefnalegar blaðagreinar sem birtast nú hver á fætur annarri um málefni námsmanna. Ég nefni til dæmis greinar Málfríðar Guðnýjar Kolbeinsdóttur og Óskars Steins Ómarssonar í Fréttablaðinu á dögunum. Ég ætla ekki að fjölyrða um inntak þessara greina hér en þær fjalla um félagslegar hliðar á námslánakerfinu og mikilvægi þess að eyðileggja ekki þá þætti kerfisins, sem enn eru til staðar og stuðla að því að fólki í tekjulægri hluta samfélagsins verði auðveldað að stunda langskólanám. Ég hvet lesendur til að kynna sér þessar greinar en þær eru aðgengilegar á netinu.Þurfum meiri vinstri pólitík – alls staðar Námslánakerfið er eitt mikilvægasta jöfnunartæki í samfélaginu. Sem slíkt má nota það til að jafna lífsgæðin. En það má líka nota það til að auka á misskiptinguna, sem tæki ójöfnuðar. Hin sögulega úttekt á þróun námslánakerfisins sem fylgir frumvarpi menntamálaráðherra er fróðleg upprifjun. Sá, kafli sem núverandi ríkisstjórn vill skrifa með umræddu lagafrumvarpi, verður vonandi aldrei skrifaður. Svo bíð ég þess spenntur að sjá hver verða átakamálin í stúdentapólitíkinni næst þegar námsmenn kjósa. Vonandi mun skíðloga í grasrótinni þar á bæ. Það myndi vita á gott um framtíðarþróun stjórnmálanna í landinu.Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Kosningar 2016 Skoðun Ögmundur Jónasson Mest lesið Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Þörfin fyrir heimilislækna Bjarni Jónsson skrifar Skoðun Um lýðræði — Þrjár spurningar til forsetaframbjóðenda Hjörtur Hjartarson skrifar Skoðun 30% kaupmáttaraukning með evru Guðmundur Ragnarsson skrifar Skoðun Halla Tómasdóttir yrði góður forseti Rannveig Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn má ekki fara á taugum Gísli Jökull Gíslason skrifar Skoðun „Brandarinn er búinn!“ María Heba Þorkelsdóttir skrifar Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist skrifar Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir skrifar Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Viltu koma í ferðalag? Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson skrifar Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir skrifar Skoðun Hugrekki Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Afvegaleiðing SFS? Friðleifur Egill Guðmundsson skrifar Skoðun Jón Gnarr fyrir dýraverndina Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Mannréttindastofnun verður að veruleika Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Samstarf við landsbyggðina Sævar Þór Halldórsson skrifar Skoðun Lausnin út í mýri? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Takk Ísland fyrir upplýsandi kosningabaráttu! Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Forseti sem gefur kjark og von Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Við unga fólkið viljum fá sæti við borðið Selma Rós Axelsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson skrifar Skoðun Offita er langvinnur sjúkdómur Hópur fólks í stjórn Félags fagfólks um offitu skrifar Skoðun Reykjavíkurborg svíkur íbúa Laugardals Grétar Már Axelsson skrifar Sjá meira
Þegar ég hóf langskólanám undir lok sjöunda áratugar síðustu aldar, voru námslánin enn lágt hlutfall af framfærslukostnaði. Flest, ef ekki öll, áttum við á þeim árum aðgang að mikilli launavinnu yfir sumarmánuðina. Fæstir unnu með náminu á sjálfum námstímanum. En með þessu tvennu, námslánum þótt lág væru og mikilli sumarvinnu, tókst okkur að kljúfa kostnaðinn enda byggðu lög sem sett voru árið 1967 á því „að opinber aðstoð við námsmenn nægi þeim til þess að standa straum af árlegum námskostnaði, þegar eðlilegt tillit hefur verið tekið til aðstöðu þeirra til fjáröflunar“. Það er ekki fyrr en seinna, þegar endurgreiðslubyrðarnar höfðu verið þyngdar á lántakandann, að námsfólk fer að vinna með náminu og þá til þess að sleppa við að taka lán yfirleitt. Námsmenn úr hæstu tekjuhópum samfélagsins hafa svo alltaf getað staðið utan allra kerfa með því að teygja sig ofan í vasa foreldranna.Grafið undan góðu kerfi En hvað um það, sæmilega réttlátt kerfi með lágum vöxtum og tekjutengdum afborgunum þróaðist á þessum árum. Þetta var á tímum róttækrar vinstri stefnu í grasrótinni – hvort sem var utan skólanna eða innan. Smám saman skilaði barátta námsmanna hærra lánshlutfalli. Fyrst í stað voru lánin óverðtryggð og reyndist verðbólgan við þær aðstæður himnasending fyrir lántakandann því lánin gufuðu upp og urðu þar með nánast að ígildi námsstyrkja. Síðan var farið að verðtryggja og svo aftur þrengja afborgunarskilmála með hærri vöxtum og með því að draga úr tekjutengingum afborgana. Þá fór að síga á ógæfuhliðina. Smiðshöggið á þessa óheillavegferð vill núverandi ríkisstjórn reka með nýju lánasjóðsfrumvarpi sínu þar sem tekjutengdar afborganir eru hreinlega afnumdar. Þessi þróun er ágætlega rakin í prýðilegri greinargerð sem fylgir frumvarpi ríkisstjórnarinnar, og er hún nánast það eina sem gott má sjá í því þingmáli.Varasöm stúdentapólitík Sannast sagna brá mér við hamaganginn í Stúdentaráði Háskóla Íslands síðastliðið vor þegar reynt var að knýja á um afgreiðslu frumvarpsins með hraði. Kom þá upp í hugann að hægri sinnaðir stúdentar hafa verið sigursælir í kosningum í HÍ undanfarin ár. Þetta ætti að minna stúdenta á að pólitíkin innan veggja menntastofnana getur skipt máli. Eflaust hefur eitthvað farið framhjá mér af málflutningi vinstri sinnaðra stúdenta en ég hef þó saknað þess að hafa ekki heyrt meira frá þeim á róttækum pólitískum nótum. Í stúdentapólitíkina sem víðar þykir mér vanta átökin. Hvers vegna segi ég það? Ég segi það vegna þess að með peningafrjálshyggjuna í öndvegi tíðarandans eins og nú gerist, verða án kröftugrar mótspyrnu, allar félagslegar umbætur liðinna ára rifnar niður og eyðilagðar. Og það sem meira er, ef við ætlum að þoka þjóðfélaginu áfram til félagslegra umbóta þá kallar það á enn meiri baráttu og miklu meiri baráttu. Menn þurfa með öðrum orðum að svitna.Kröftugur málflutningur birtist En vonandi eru betri tímar framundan. Nefni ég til marks um það bráðgóðar, vekjandi og málefnalegar blaðagreinar sem birtast nú hver á fætur annarri um málefni námsmanna. Ég nefni til dæmis greinar Málfríðar Guðnýjar Kolbeinsdóttur og Óskars Steins Ómarssonar í Fréttablaðinu á dögunum. Ég ætla ekki að fjölyrða um inntak þessara greina hér en þær fjalla um félagslegar hliðar á námslánakerfinu og mikilvægi þess að eyðileggja ekki þá þætti kerfisins, sem enn eru til staðar og stuðla að því að fólki í tekjulægri hluta samfélagsins verði auðveldað að stunda langskólanám. Ég hvet lesendur til að kynna sér þessar greinar en þær eru aðgengilegar á netinu.Þurfum meiri vinstri pólitík – alls staðar Námslánakerfið er eitt mikilvægasta jöfnunartæki í samfélaginu. Sem slíkt má nota það til að jafna lífsgæðin. En það má líka nota það til að auka á misskiptinguna, sem tæki ójöfnuðar. Hin sögulega úttekt á þróun námslánakerfisins sem fylgir frumvarpi menntamálaráðherra er fróðleg upprifjun. Sá, kafli sem núverandi ríkisstjórn vill skrifa með umræddu lagafrumvarpi, verður vonandi aldrei skrifaður. Svo bíð ég þess spenntur að sjá hver verða átakamálin í stúdentapólitíkinni næst þegar námsmenn kjósa. Vonandi mun skíðloga í grasrótinni þar á bæ. Það myndi vita á gott um framtíðarþróun stjórnmálanna í landinu.Þessi grein birtist fyrst í Fréttablaðinu.
Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar