Hentar vel að vera á flekaskilum

Hilmar Bragi Janusson er önnum kafinn maður og hægara sagt en gert fyrir hann að gefa sér tíma til að spjalla við blaðamann enda í óðaönn að ljúka undirbúningi fyrir sitt fyrsta skólaár sem forseti Verkfræði- og náttúruvísindasviðs við Háskóla Íslands. Hann segir það vissulega viðbrigði að söðla um eftir 20 ára starf hjá stoðtækjaframleiðandanum Össuri.

Sumum kann að koma það spánskt fyrir sjónir að maður í góðri stöðu hjá einu framsæknasta fyrirtæki í íslensku atvinnulífi og öðru af tveimur stærstu fyrirtækjum í heimi á sínu sviði skuli gefa það upp á bátinn. Hilmar Bragi bendir á að það sama hafa verið upp á teningnum þegar hann gekk til liðs við Össur.

„Þá þótti mörgum fífldjarft að ganga til liðs við svo til óþekkt sprotafyrirtæki frá svo til óþekktu landi. Það var fyrir daga Bjarkar og Decode og umheimurinn vissi sáralítið um Ísland. Síðan höfum við farið allan hringinn til frægðar og frægðar af endemum."

Hann þekkir orðróminn um að háskólar séu þunglamalegar stofnanir og lítt sveigjanlegar en segir það hins vegar orðum aukið.

„Ansi margt sem sagt er um háskólasamfélagið er mýtur; Háskóli Íslands er mun skilvirkari og öflugri stofnun en margir gera sér grein fyrir. Þetta er svipaður vinnustaður og Össur að því leyti að hann er að miklu leyti knúinn af ástríðu og metnaði starfsmanna og slíkt umhverfi hentar mér mjög vel."

SúpukjötshagkerfiðHilmar Bragi er fæddur árið 1965 á Akranesi. Hann lærði efnafræði við Háskóla Íslands og lauk síðar doktorsprófi í verkfræði og efnisvísindum. Hann segist í sjálfu sér ekki hafa stefnt á frama í nýsköpunargeiranum þegar hann tók stefnuna í doktorsnámi.

„Ég sá fyrir mér að snúa bara aftur heim á Akranes eftir nám. Starfsmöguleikarnir sem mín kynslóð sá fyrir sér var miklu takmarkaðri en í dag." Hilmar kynntist hins vegar ungur þeirri hugmyndafræði að til að bæta lífskjör hér á landi til frambúðar yrðu Íslendingar að leggja frekar rækt við nýsköpun en hinar hefðbundnu grunngreinar sem alfarið byggja á frumnýtingu auðlinda. Þessari hugmyndafræði, sem mótaði hann til frambúðar, kynntist hann óvæntum stað.

„Ég var svo heppinn að kynnast Jóni Sigurðssyni, forstjóra Járnblendifélagsins á Grundartanga, í gegnum fyrsta starf mitt eftir Háskóla Íslands. Jón hafði mikil áhrif á mig, eins og flesta sem kynntust honum. Hann hefur mjög skýra sýn á lífið og samfélagið og var eindreginn talsmaður þess að það þyrfti að skjóta fleiri stoðum undir atvinnulífið á Íslandi og horfði þá einkum til þekkingargeirans.

Hilmar kallar þessa gömlu ofuráherslu á auðlindahagfræði „súpukjötshagkerfið", þar sem allt gengur út hámörkun framleiðslumagns.

„Slík hugmyndafræði gengur of á auðlindir landsins og þurreys þær, hvort eð heldur með virkjunum eða ofveiði. Athugaðu, að við Jón tilheyrum báðir iðnaðarframleiðslu, en hann vissi sem var að þetta fyrirkomulag eitt og sér gengi ekki til lengdar. Mér finnst þetta sýna að hægt er að nálgast þessa uppbyggingu öðruvísi heldur en bara með „annaðhvort eða"-rökum."

Stoðtækjaframleiðandinn Össur, þar sem Hilmar hóf síðar störf, tileinkaði sér sams konar hugmyndafræði, ekki síst vegna viðhorfa frumkvöðulsins, Össurar Kristjánssonar.

„Jón Sigurðsson, forstjóri Össurar, var á sömu bylgjulengd og nafni hans hjá Járnblendifélaginu. Þar hef ég alltaf fundið góðan hljómgrunn fyrir skoðunum mínum hjá eigendum og stjórnendum sem sést best á fjárfestingun fyrirtækisins í nýsköpun. Þessi viðhorf eru enn þá sterkt aðdráttarafl fyrir viðskiptavini, starfsmenn og fjárfesta. Þótt við værum fyrst og fremst drifin áfram af því bæta lífsgæði fatlaðra, lögðum við okkar af mörkum til eflingar nýsköpunargeiranns þegar við byggðum fyrirtækið."

Ástríða fyrir nýsköpunHilmar Bragi vann hjá Iðntæknistofnun áður en hann tók stökkið yfir til Össurar. Ástæðan fyrir því að hann gekk til liðs við stoðtækjaframleiðandann var að finna vísindaþekkingu sinni hagnýtan farveg. Hann rifjar upp að árið 1992 var ástandið á Íslandi ekki ósvipað því sem það er nú.

„Við erum dálítið fljót að gleyma en í upphafi 10. áratugarins var samdráttarskeið hér á landi og talsverð deyfð yfir samfélaginu og manni fannst allt vera að fara til fjandans og skynsamlegast að koma sér úr landi."

Til að sporna við barlómnum stofnaði Hilmar Bragi ásamt félögum sínum óformlegan klúbb, „jákvæða félagið", en þeir áttu sameiginlegt að hafa brennandi ástríðu fyrir nýsköpun. „Þráhyggju, myndu jafnvel sumir segja," segir hann og hlær. „Við hittumst reglulega og ræddum málin, skiptumst á hugmyndum og lesefni og hvöttum hver annan til dáða. Við vildum hins vegar ekki sitja við orðin tóm og þegar ég komst á snoðir um þetta litla fyrirtæki, Össur, sá ég að þarna gæti ég fundið þekkingu minni á efnisvísindum og verkfræði farveg og sló til. En allir í klúbbnum hafa tekið þátt í eða starfað við nýsköpun hver á sínu sviði."

Framhaldið þekkja allir. Össur varð eitt farsælasta fyrirtæki landsins og leiðandi nýsköpunarfyrirtæki á heimsvísu. Því til vitnis má nefna að yfirgnæfandi fjöldi keppenda á Ólympíuleikum fatlaðra sem standa nú yfir notar stoðtæki frá Össuri. Sem framkvæmdastjóri vöruþróunar og vísindastarfs gegndi Hilmar Bragi lykilhlutverki í fyrirtækinu.

Velgengni ÖssurarEn hver var lykillinn að velgengni fyrirtækisins? Hilmar Bragi segir marga þætti hafa lagst á eitt, félagslega, pólitíska og efnahagslega.

„Fyrirtækið byggði á reynslu í heilbrigðisþjónustu sem var sérlega metnaðarfull og gengið mjög langt við það að finna lausnir sem nýttust notendunum. Einnig voru hlutir í umhverfinu sem sköpuðu sérstöðu. Í fyrsta lagi má nefna aldurssamsetningu þjóðarinnar; þrátt fyrir að lífslíkur væru mjög góðar var þjóðin enn tiltölulega ung. Helstu ástæður þess að fólk þurfti gervilimi og önnur stoðtæki voru bíl- og vinnuslys. Fyrir vikið miðaðist hönnun okkar við ungt fólk en víða annars staðar voru það fyrst og fremst aldraðir sem þörfnuðust stoðtækja.

Í öðru lagi má nefna velferðarkerfið á Ísland. Nágrannar okkar greiða það góðar bætur til þeirra sem missa útlimi þannig að fólk er fjárhagslega sjálfstætt eftir slys. Því var ekki að heilsa hér á landi og það var því mikilvægt að koma fólki sem slasaðist aftur á vinnumarkaðinn. Hönnun okkar miðaðist því við að gera þann sem þurfti á stoðtækjunum að halda eins sjálfstæðan og mögulegt var.

Ég man eftir því þegar við vorum að þróa hugmynd að tæki sem hjálpaði fólki að festa gervifót á sig sjálft. Samstarfsfólk okkar í Svíþjóð leit ekki á það sem sérstakt vandamál því þar kom aðstoðarfólk heim til fólks á hverjum degi og aðstoðaði það við að koma fætinum á. Það gekk ekki á Íslandi; hönnunin þurfti að miðast við að sá sem notaði gervifótinn gæti ekki aðeins sett hann sjálfur á sig, heldur þurfti hann líka að vera nógu sterkur og liðlegur til að viðkomandi gæti stundað vinnu áfram. Þetta gerði það að verkum að við vorum að oft að þróa vörur fyrir „super users" og því ekki að undra að niðurstaðan yrði góð. Fyrirtækið er því í draumastöðu í dag þar sem núna er þetta orðin almennur hugsunarháttur í endurhæfingu að gera fólk eins sjálfstætt og mögulegt er og gera því kleift að lifa lífinu með reisn."

Þriðji þátturinn sem skipti sköpum fyrir velgengni Össurar á upphafsárum fyrirtækisins var að efnahagslífið á Íslandi var að losna úr læðingi og hleypa nýjum krafti í atvinnulífið.

„Atvinnulífið á Íslandi hafði verið fábreytt, eins og þekkt er, eina raunverulega fyrirtækið með hurðum og gluggum eins og þau þekkjast á alþjóðavísu var Eimskipafélagið. 10. áratugurinn var að þessu leyti uppgangstími „íslenska fyrirtækisins"; einstaklingsframtakið, sem fékk að njóta sín, aukið fjármagn og alþjóðavæðing gerðu nýsköpunarfyrirtækjum á borð við Össur kleift að þrífast og þróast."

Að búa til verðmæti úr þekkinguÞegar hann gekk til liðs við Össur ímyndaði Hilmar Bragi sér ekki að hann ætti eftir að vera þar næstu tuttugu árin. Hugur hans hafði þó alltaf staðið til rannsóknarstarfa og hann ákvað að söðla um áður en það yrði of seint.

„Það var komið að þeim tímapunkti að það var orðið spurning um að hrökkva eða stökkva ef ég vildi eiga einhvern frama að ráði innan akademíunnar," segir hann. Markmiðið sem forseti VON segir hann vera að halda áfram að gera Háskóla Íslands að öflugum rannsóknarháskóla og búa til verðmæti úr þeirri þekkingu sem verður til. „Það þarf að búa til kúltúr nýsköpunar þar sem rannsóknirnar eru hagnýttar til að búa til verðmæti."

Hilmar Bragi segir þetta ekki kalla á nánari tengsl við atvinnulífið heldur hreinlega samruna. „Víðast hvar er þessi gamli greinarmunur ekki gerður á háskóla og atvinnulífi; háskólinn er hluti af atvinnulífinu. Til að setja þetta í samhengi má nefna að innan VON eru flestir doktorsnemar á Íslandi sem skilar sér í 300 ársverkum í rannsóknartengdu námi. Þetta er vinna sem var ekki til á Íslandi fyrir nokkrum árum og felur í sér fjölda tækifæra. Mitt starf er að koma þeim í verð. Við eigum auðvitað ekkert að slaka á rannsóknarstarfinu en það þarf líka að huga að hagnýtingunni þannig að þekkingin skili sér hratt og örugglega."

Hilmar Bragi segir ótvírætt að þekkingargeirinn hafi fest sig í sessi sem ein af grunnstoðum samfélagsins og standi traustum fótum.

„Já, biddu fyrir þér. Fyrir ekki svo löngu gátum við ekki mannað yfirmannastöður í stærri fyrirtækjum. Nú eru forstjórar á borð við Tómas Sigurðsson farnir að færast upp á við í sínum fyrirtækjum og stýra þeim á alþjóðavísu. Við erum líka með fjölda nýsköpunarfyrirtækja sem hafa unnið merkilegt starf, Nox medical, Mentis cura, Stjörnuoddi, svo einhver séu nefnd. Áhrifanna gætir líka svo víða annars staðar. Umgengni um auðlindir og stjórnun og skipulagning nýtingar er allt önnur en hún var og allt önnur viðmið höfð að leiðarljósi, sem ég held að sé einfaldlega afrakstur þekkingargeirans enda hafa margir sem þar stjórna fengið uppeldi og leiðsögn í nýsköpunarfyrirtækjum."

Litlu fyrirtækin þurfa hvatninguÞað eru engin merki um það að þessi þróun eigi eftir að ganga til baka að mati Hilmars, því lífsgæði samfélagsins krefjist mun verðmætari afurða en áður. Á samdráttartímum sé „súpukjötshagkerfið" hins vegar aldrei langt undan.

„Þá eru gerðar kröfur um fleiri virkjanir, hærri aflaheimildir og fiskeldi í hvern fjörð og svo framvegis. Ég skil svo sem þessa þrá og viljann til að reyna að kippa hlutunum í lag í einu vetfangi en þetta eru ekki raunsæ langtímamarkmið."

Spurður út í hlut stjórnvalda í þróun hátæknigeirans kveðst Hilmar ætla að tala varlega því hann sitji nú í skjóli hins opinbera.

„Almennt er ég á því að þetta sé fyrst og fremst spurning um frumkvæði, hver á að hafa það? Ég trúi að frumkvæði einstaklinga og einkaaðila ýti okkur fram á við, ekki frumkvæði ríkisins. Hið opinbera blandar sér yfirleitt í leikinn þegar hugmyndirnar hafa sannað sig og eru farnar að lofa góðu. Kannski er ágætt að hið opinbera ríði ekki á vaðið út í óvissuna heldur bíði átekta. Hitt er svo annað mál að stundum verður maður jafnvel var við að menn reyni að eigna sér frumkvæðið af einhverju sem þeir tóku í rauninni ekki þátt í."

Hilmar Bragi vill að stjórnvöld marki sér skýrari stefnu gagnvart nýsköpunargeiranum og fylgi henni eftir af festu.

„Nú þegar geiranum hefur vaxið fiskur um hrygg beinist athyglin kannski einum um of að fyrirtækjum sem hafa þegar sannað sig en minna hugað að sprotafyrirtækjunum. Velgengni fyrirtækja á borð við Össur ætti að beina athygli stjórnvalda að litlu fyrirtækjunum – það eru þau sem þurfa á uppbyggilegu umhverfi að halda."

ESB ekki endilega fýsilegur kosturHilmar Bragi segir að með aðild Íslands að EES-samningunum og innleiðingu tilskipana tengdum honum hafi komið tryggt ákveðið athafnafrelsi. Stjórnvöld verði hins vegar að marka skynsama stefnu til framtíðar og forðast að taka upp íþyngjandi og óskilvirkt regluverk, sem þjóni „engum tilgangi nema til að sýnast". Spurður út í mögulega inngöngu Íslands í ESB segist hann gera fyrirvara.

„ESB kemur mér fyrir sjónir sem þunglamalegt, óskilvirkt og ósveigjanlegt bákn, fjarri þörfum einstaklinga og þar með nýsköpunargeirans. Rannsóknaáætlanir og samstarf innan Evrópusvæðisins hefur hins vegar getið af sér mjög athyglisverðar rannsóknir og möguleika fyrir Íslendinga til að byggja upp færni á ólíklegustu sviðum.

Ég hef í sjálfu sér ekki skoðun á inngöngu Íslands í ESB, því mér finnst spurningin í rauninni ekki aðkallandi. Ég skil vel röksemdirnar fyrir inngöngu; að fá stöðugri gjaldmiðil, utanaðkomandi aðhald og þar fram eftir götunum. Staðreyndin er hins vegar sú að áður en til þess kemur þurfum við að taka rækilega til í eigin ranni; í fjármálakerfinu, „etíkinni", ríkisrekstrinum og svo framvegis. Það er ekki fyrr en að þeirri tiltekt lokinni sem það verður aðkallandi spurning hvert skuli halda þaðan og þá er ekkert víst að innganga í Evrópusambandið verði jafn fýsilegur kostur, auk þess sem samningsstaða okkar væri þá hugsanlega mun betri."

Sækjum það besta úr báðum áttumSjálfum finnst Hilmari Braga það fara Íslendingum vel að vera á flekaskilum. Sjálfur starfar hann enda á flekamótum vísinda og verkfræði, hagnýtingar og grunnrannsókna. Hann bjó lengi í Kaliforníu þar sem Össur er með stóra starfsstöð og segir margt í Bandaríkjunum sem Íslendingar gætu tekið til fyrirmyndar.

„Umræðan um bandarískt samfélag er ansi einsleit hér á landi og í Evrópu og gefur dálítið villandi mynd. Það er margt að sækja til Bandaríkjanna, ekki síst fjölmenninguna sem þrífst þar og einstaklingsframtakið sem er verðlaunað; fjármálakerfið er öflugt og umræðan afskaplega opin og frjáls – þótt stjórnmálaumræðan sem birtist í okkar fjölmiðlum sé ekki endilega til marks um það. Við höfum og getum lært margt af Bandaríkjamönnum, án þess að þurfa að að tileinka okkur allt í þeirra fari. Það hefur sína kosti að vera mitt á milli Bandaríkjanna og Evrópu, bæði í landfræðilegum og menningarlegum skilningi. Okkur gæti farnast býsna vel að sækja það besta úr báðum áttum."