„AMOC straumurinn", enn ein heimsendaspáin... Valgerður Árnadóttir skrifar 15. september 2025 10:00 Sjálf heyrði ég þetta hugtak „AMOC” nýlega, og hugsaði bara, „æ nei, ekki enn ein heimsendaspáin sem ég þarf að hafa áhyggjur af...” Það er nefnilega svo á nú á tímum að hver ógnin við líf okkar hér á jörðinni drífur aðra og í allri upplýsingaóréiðunni grípum við til þeirrar sjálfsbjargarviðleitni að hunsa vandann. Óteljandi og ógnvekjandi hættur valda okkur áhyggjum og kvíða og svo er oft líka flókið að skilja um hvað málið snýst. Þegar ég var búin að hunsa þennan margumtalaða „AMOC straum” nógu lengi til að fara skammast mín ákvað ég að kynna mér hann og deila hvers ég varð vís með öðrum sem ekki hafa nennt að kynna sér hann á mannamáli. Hvað er AMOC-straumurinn og hvað er að gerast með hann? Þegar „blóðrás hafsins" veikist Flest okkar þekkja Golfstrauminn sem ber hlýjan sjó norður í Atlantshafið og gerir loftslagið á Íslandi og í Evrópu miklu mildara en breiddargráður okkar gefa til kynna. En Golfstraumurinn er aðeins hluti af miklu stærra og flóknara kerfi sem vísindamenn kalla „AMOC" (e. Atlantic Meridional Overturning Circulation). Þessi straumur er í raun eins konar „blóðrás jarðarinnar í hafi". Hvernig virkar þetta? Í einföldu máli gengur þetta svona fyrir sig: ●Hlýr, saltur sjór streymir frá hitabeltinu umhverfis miðbaug, norður í átt að Evrópu. ●Þar kólnar hann og verður þyngri. Þegar sjórinn verður kaldur og saltur sekkur hann til botns og myndar djúpstraum sem flæðir aftur suður. ●Þessi hringrás heldur stöðugum varmaflutningi um hnöttinn og hefur mikil áhrif á veðurkerfi alls heimsins. Þegar þetta virkar, þá eru vetrar á Íslandi bærilegir, regn fellur á rétta staði, og landbúnaður gengur upp í mörgum heimsálfum. Hvað er vandamálið? Hlýnun jarðar og bráðnun jökla, sérstaklega á Grænlandi, hefur aukið magn ferskvatns í hafinu. Þegar sjórinn verður minna saltur sekkur hann síður. Það getur truflað alla hringrásina og ef hún stoppar eða veikist mikið getur það haft afdrifaríkar afleiðingar: ●Ísland gæti fengið vetrarstorma þar sem hitinn fer niður í -50°C. ●Hafís gæti náð suður til Bretlands. ●Úrkomumynstur í heiminum breytast þannig að 90% af ræktarlandi Bretlands og helmingur allra svæða heimsins þar sem hveiti og maís eru ræktaðir gætu orðið ófrjó. Þetta er ekki lengur fjarstæða. Virtir vísindamenn telja nú að það séu allt að 50% líkur á því að AMOC hrynji á þessari öld. Það sem áður var talið gerast hugsanlega eftir nokkur hundruð ár gæti gerst innan lífstíðar okkar. Af hverju skiptir þetta okkur máli? Ef AMOC fellur, er það ekki bara vandamál fyrir vísindasamfélagið. Það snertir líf okkar allra: ●Matvælaverð gæti hækkað verulega og fæðuöryggi verið í hættu. ●Orkukerfi og innviðir yrðu undir álagi vegna mikilla veðuröfga. ●Lífsviðurværi milljóna manna væri í húfi - bæði hér á norðurslóðum og víðar í heiminum. Þetta er því ekki aðeins loftslagsmál, heldur einnig þjóðaröryggismál! Hverjar eru lausnirnar? Vísindamenn tala um tvær meginleiðir. Sú fyrri og jafnframt sú umfangsmesta og áhrifaríkasta er að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda, það er og verður lykillinn. Því meira sem hlýnun eykst, því líklegra er að við förum yfir vendipunktinn. Hin leiðin er loftslagsverkfræði, það er þó enn verið að deila um hvort það sé raunhæf lausn en hún felur í sér aðgerðir sem annaðhvort fjarlægja kolefni úr andrúmslofti eða kæla jörðina tímabundið með tæknilegum aðferðum. Mörg telja að ekki sé lengur hægt að útiloka slíkar lausnir. Hvorug leiðin er einföld, en það versta sem við getum gert er að sitja hjá. Hvað þýðir þetta fyrir Ísland? Ísland er lítið land en hefur yfir að ráða stóru hafi. Við byggjum lífsviðurværi okkar á sjónum og það mun bitna hart á okkur þegar kemur að áhrifum af hruni AMOC. Yfirþyrmandi fréttir af flóknum vandamálum dynur reglulega yfir okkur og það er ljóst að þær eru ekki til þess fallnar að ná athygli okkar ef við skiljum ekki hvað um er rætt. Við þurfum að fara venja okkur á að ræða um loftslagsvandann á mannamáli því það sem við þekkjum, skiljum og virðum fær okkur til að bregðast við og vilja taka þátt í nauðsynlegum aðgerðum ekki dramatískar fyrirsagnir fullar af skammstöfunum á flóknum hugtökum. Ég vona þannig að einhver sem eins og ég vissi ekki fyrir stuttu hvað AMOC straumurinn væri sé einhvers vísari núna og skilji betur hvernig heilbrigði hafs og loftslagsvandinn helst í hendur, eitt leiðir af öðru. Við þurfum að standa okkur betur í bæði aðgerðum gegn loftslagsvá og vernd hafsins til að ná árangri. Stjórnvöld boða auknar aðgerðir en þau þurfa að hafa okkur með í liði, og til þess að hafa okkur með í liði þá þurfum við að skilja um hvað málið snýst. Það þarf að efla loftslagsfræðslu og umræðu í samfélaginu og þar bera fjölmiðlar einnig ábyrgð Við sem berjumst í þessum málefnum alla daga upplifum að fjölmiðlar sýni því takmarkaðan og tilviljunarkenndan áhuga og oftar en ekki ná mikilvæg málefni aldrei sjónum almennings því fjölmiðlum finnst þau ekki nógú „sexý” eða mikil „click bait”. Öll skólastig þurfa að efla fræðslu um haf-, umhverfis- og loftslagsmál og stjórnvöld og fjölmiðlar þurfa að taka ábyrgð og setja sér stefnur með það að markmiði að efla umræðu og skilning samfélagsins á umræðunni, það er nefnilega ekki í boði að „vera vitur eftir á” þegar kemur að brýnum vanda sem mun hafa áhrif á líf okkar allra. Okkur tekst ekki að takast á við þetta nema við séum samhent og samtaka. Höfundur er umhverfis- og loftslagsaktívisti og formaður Hvalavina vernd hafsins. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Valgerður Árnadóttir Mest lesið Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson Skoðun Skoðun Skoðun Ávinningur af endurhæfingu – aukum lífsgæðin Ólafur H. Jóhannsson skrifar Skoðun Hefur þú heyrt þetta áður? Stefnir Húni Kristjánsson skrifar Skoðun Hringekja verðtryggingar og hárra vaxta Benedikt Gíslason skrifar Skoðun Áfram gakk – með kerfisgalla í bakpokanum Harpa Þorsteinsdóttir skrifar Skoðun Til þeirra sem fagna Doktornum! Kristján Freyr Halldórsson skrifar Skoðun Skuldin við úthverfin Jóhanna Dýrunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Gildra dómarans Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Einelti er dauðans alvara Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar Skoðun Sótt að réttindum kvenna — núna Svandís Svavarsdóttir skrifar Skoðun Afnám tilfærslu milli skattþrepa Breki Pálsson skrifar Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Íslenska þjóð, þú ert núna að gleyma Sighvatur Björgvinsson skrifar Skoðun Tölum íslensku um bíðandi börn: Uppgjöf, svarthol og lögbrot Vigdís Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Fjórði hver vinnur í verslun og þjónustu Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar Skoðun Pabbar, mömmur, afar, ömmur Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Vellíðan í vinnu Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Hefur vanfjármögnun sveitarfélaga áhrif á byggingarkostnað? Jón Ingi Hákonarson skrifar Skoðun Þar sem gervigreind er raunverulega að breyta öllu Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar Skoðun Íslenskir flóttamenn - í okkar eigin landi Gunnar Magnús Diego skrifar Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar Skoðun Mótum framtíðina saman Jónína Hauksdóttir ,Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Sjálf heyrði ég þetta hugtak „AMOC” nýlega, og hugsaði bara, „æ nei, ekki enn ein heimsendaspáin sem ég þarf að hafa áhyggjur af...” Það er nefnilega svo á nú á tímum að hver ógnin við líf okkar hér á jörðinni drífur aðra og í allri upplýsingaóréiðunni grípum við til þeirrar sjálfsbjargarviðleitni að hunsa vandann. Óteljandi og ógnvekjandi hættur valda okkur áhyggjum og kvíða og svo er oft líka flókið að skilja um hvað málið snýst. Þegar ég var búin að hunsa þennan margumtalaða „AMOC straum” nógu lengi til að fara skammast mín ákvað ég að kynna mér hann og deila hvers ég varð vís með öðrum sem ekki hafa nennt að kynna sér hann á mannamáli. Hvað er AMOC-straumurinn og hvað er að gerast með hann? Þegar „blóðrás hafsins" veikist Flest okkar þekkja Golfstrauminn sem ber hlýjan sjó norður í Atlantshafið og gerir loftslagið á Íslandi og í Evrópu miklu mildara en breiddargráður okkar gefa til kynna. En Golfstraumurinn er aðeins hluti af miklu stærra og flóknara kerfi sem vísindamenn kalla „AMOC" (e. Atlantic Meridional Overturning Circulation). Þessi straumur er í raun eins konar „blóðrás jarðarinnar í hafi". Hvernig virkar þetta? Í einföldu máli gengur þetta svona fyrir sig: ●Hlýr, saltur sjór streymir frá hitabeltinu umhverfis miðbaug, norður í átt að Evrópu. ●Þar kólnar hann og verður þyngri. Þegar sjórinn verður kaldur og saltur sekkur hann til botns og myndar djúpstraum sem flæðir aftur suður. ●Þessi hringrás heldur stöðugum varmaflutningi um hnöttinn og hefur mikil áhrif á veðurkerfi alls heimsins. Þegar þetta virkar, þá eru vetrar á Íslandi bærilegir, regn fellur á rétta staði, og landbúnaður gengur upp í mörgum heimsálfum. Hvað er vandamálið? Hlýnun jarðar og bráðnun jökla, sérstaklega á Grænlandi, hefur aukið magn ferskvatns í hafinu. Þegar sjórinn verður minna saltur sekkur hann síður. Það getur truflað alla hringrásina og ef hún stoppar eða veikist mikið getur það haft afdrifaríkar afleiðingar: ●Ísland gæti fengið vetrarstorma þar sem hitinn fer niður í -50°C. ●Hafís gæti náð suður til Bretlands. ●Úrkomumynstur í heiminum breytast þannig að 90% af ræktarlandi Bretlands og helmingur allra svæða heimsins þar sem hveiti og maís eru ræktaðir gætu orðið ófrjó. Þetta er ekki lengur fjarstæða. Virtir vísindamenn telja nú að það séu allt að 50% líkur á því að AMOC hrynji á þessari öld. Það sem áður var talið gerast hugsanlega eftir nokkur hundruð ár gæti gerst innan lífstíðar okkar. Af hverju skiptir þetta okkur máli? Ef AMOC fellur, er það ekki bara vandamál fyrir vísindasamfélagið. Það snertir líf okkar allra: ●Matvælaverð gæti hækkað verulega og fæðuöryggi verið í hættu. ●Orkukerfi og innviðir yrðu undir álagi vegna mikilla veðuröfga. ●Lífsviðurværi milljóna manna væri í húfi - bæði hér á norðurslóðum og víðar í heiminum. Þetta er því ekki aðeins loftslagsmál, heldur einnig þjóðaröryggismál! Hverjar eru lausnirnar? Vísindamenn tala um tvær meginleiðir. Sú fyrri og jafnframt sú umfangsmesta og áhrifaríkasta er að draga úr losun gróðurhúsalofttegunda, það er og verður lykillinn. Því meira sem hlýnun eykst, því líklegra er að við förum yfir vendipunktinn. Hin leiðin er loftslagsverkfræði, það er þó enn verið að deila um hvort það sé raunhæf lausn en hún felur í sér aðgerðir sem annaðhvort fjarlægja kolefni úr andrúmslofti eða kæla jörðina tímabundið með tæknilegum aðferðum. Mörg telja að ekki sé lengur hægt að útiloka slíkar lausnir. Hvorug leiðin er einföld, en það versta sem við getum gert er að sitja hjá. Hvað þýðir þetta fyrir Ísland? Ísland er lítið land en hefur yfir að ráða stóru hafi. Við byggjum lífsviðurværi okkar á sjónum og það mun bitna hart á okkur þegar kemur að áhrifum af hruni AMOC. Yfirþyrmandi fréttir af flóknum vandamálum dynur reglulega yfir okkur og það er ljóst að þær eru ekki til þess fallnar að ná athygli okkar ef við skiljum ekki hvað um er rætt. Við þurfum að fara venja okkur á að ræða um loftslagsvandann á mannamáli því það sem við þekkjum, skiljum og virðum fær okkur til að bregðast við og vilja taka þátt í nauðsynlegum aðgerðum ekki dramatískar fyrirsagnir fullar af skammstöfunum á flóknum hugtökum. Ég vona þannig að einhver sem eins og ég vissi ekki fyrir stuttu hvað AMOC straumurinn væri sé einhvers vísari núna og skilji betur hvernig heilbrigði hafs og loftslagsvandinn helst í hendur, eitt leiðir af öðru. Við þurfum að standa okkur betur í bæði aðgerðum gegn loftslagsvá og vernd hafsins til að ná árangri. Stjórnvöld boða auknar aðgerðir en þau þurfa að hafa okkur með í liði, og til þess að hafa okkur með í liði þá þurfum við að skilja um hvað málið snýst. Það þarf að efla loftslagsfræðslu og umræðu í samfélaginu og þar bera fjölmiðlar einnig ábyrgð Við sem berjumst í þessum málefnum alla daga upplifum að fjölmiðlar sýni því takmarkaðan og tilviljunarkenndan áhuga og oftar en ekki ná mikilvæg málefni aldrei sjónum almennings því fjölmiðlum finnst þau ekki nógú „sexý” eða mikil „click bait”. Öll skólastig þurfa að efla fræðslu um haf-, umhverfis- og loftslagsmál og stjórnvöld og fjölmiðlar þurfa að taka ábyrgð og setja sér stefnur með það að markmiði að efla umræðu og skilning samfélagsins á umræðunni, það er nefnilega ekki í boði að „vera vitur eftir á” þegar kemur að brýnum vanda sem mun hafa áhrif á líf okkar allra. Okkur tekst ekki að takast á við þetta nema við séum samhent og samtaka. Höfundur er umhverfis- og loftslagsaktívisti og formaður Hvalavina vernd hafsins.
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun
Skoðun Málgögn og gervigreind Steinþór Steingrímsson,Einar Freyr Sigurðsson,Helga Hilmisdóttir skrifar
Skoðun Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson skrifar
Skoðun Þegar heilinn sveltur: Tími til að endurhugsa stefnu í geðheilbrigðismálum Vigdís M. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Engin eftirspurn eftir Viðreisnar- og Samfylkingarmódelinu Andri Steinn Hilmarsson skrifar
Skoðun Eru vegir fyrir ferðamenn mikilvægari en vegir fyrir fólk sem býr hér? Petrína Þórunn Jónsdóttir skrifar
Skoðun Er Evrópa á villigötum? Efnahagsleg hnignun kallar á róttæka endurskoðun Eggert Sigurbergsson skrifar
Skoðun Samræmd nálgun að öryggi og skilvirkni á ytri landamærum - Innleiðing EES á Íslandi Arngrímur Guðmundsson skrifar
Skoðun Ísrael á ekki heima á gleðileikum evrópskra sjónvarpsstöðva sem starfa í almannaþágu Stefán Jón Hafstein skrifar
Skoðun Leikskóli þarf meira en þak og veggi. Kópavogsmódelið og Akureyrarleiðin sem leið að aukinni velferð barna Anna Elísa Hreiðarsdóttir,Svava Björg Mörk skrifar
Skoðun Jákvæð áhrif dánaraðstoðar á sorgarferli aðstandenda og umönnunaraðila í Viktoríuríki í Ástralíu Ingrid Kuhlman skrifar
Hafa íslenskir neytendur sama rétt og evrópskir? Ásthildur Lóa Þórsdóttir,Ragnar Þór Ingólfsson Skoðun