Vegið að íslenska lífeyriskerfinu Björgvin Jón Bjarnason, Þóra Eggertsdóttir, Halldór Kristinsson, Guðmundur Svavarsson, Elsa Björk Pétursdóttir, Jón Ólafur Halldórsson og Arnar Hjaltalín skrifa 26. júní 2025 11:47 Íslenska lífeyriskerfið eins og við þekkjum það hefur byggst upp um áratugaskeið í nánu samstarfi ríkisins og aðila vinnumarkaðarins. Í grunninn er kerfið búið til í kringum þá hugmyndafræði að lífeyrissjóðir tryggi tekjur fólks á vinnumarkaði við starfslok eða þegar áföll knýja dyra, en að ríkið tryggi lágmarksframfærslu þeirra. Með þessum hætti hefur tekist að búa til eignasafn upp á um 8.500 milljarða króna, sem stendur undir stærsta hluta framfærslu íslenskra ellilífeyris- og örorkuþega. Þetta kerfi má líta á sem risavaxið innviðakerfi, þar sem launamenn tryggja eigin framfærslu með framlögum sínum. Íslenska fyrirkomulagið hefur heilt yfir mælst vel fyrir, meira að segja svo vel að eftir því hefur verið tekið á alþjóðavísu. En ekkert kerfi er fullkomið. Á því er íslenska lífeyriskerfið engin undantekning. Sennilega snúa helstu hnökrar lífeyriskerfisins að samspili lífeyrissjóðakerfisins og almannatrygginga ríkisins. Einn annmarkinn er svokölluð víxlverkun bóta almannatrygginga og örorkulífeyris. Enginn ágreiningur er á milli almannatrygginga og lífeyrissjóða um að þarna verður að ráða bót á. Vanhugsað inngrip Fyrir þinginu liggur nú frumvarp fjármálaráðherra sem hyggst leggja bann við því að lífeyrissjóðir taki mið af greiðslum almannatrygginga til fólks við útgreiðslu örorkulífeyris. Vissulega má hrósa ráðherranum fyrir viðleitnina til að leysa úr vandanum, en af lestri frumvarpsins er ljóst að það bætir frekar í vandann en hitt. Breytingin felst í því að lífeyrissjóðum verður óheimilt að taka tillit til greiðslna almannatrygginga við útreikning á örorkulífeyri sjóðfélaga. Í stað þess að örorkulífeyrir úr lífeyrissjóði dragist frá eða aðlagist greiðslum frá Tryggingastofnun, munu sjóðirnir greiða örorkulífeyri óháð greiðslum frá hinu opinbera. Þetta felur í sér að tekjutengingin milli kerfanna verður afnumin. Þessi tenging hefur verið við lýði um langa hríð og hefur verið framlengd með svokölluðu bráðabirgðaákvæði. Með þessu frumvarpi virðist vera vikið frá þeirri meginreglu trygginga að bótum sé ætlað að tryggja að bótaþegi sé jafnsettur fjárhagslega eftir tjón. Greiningar benda til að örorkugreiðslur myndu í fjölmörgum tilvikum skila hærri tekjum en grunnlaun verkafólks. Þarna er því farin sú leið að bótaþegi sé hreinlega betur staddur eftir tjón en fyrir sem gengur gegn þeirri hugmyndafræði nýs kerfis um að auka virkni fólks. Þannig grefur frumvarpið alvarlega undan hvata til atvinnuþátttöku með tilheyrandi tjóni fyrir samfélagið. Hver borgar að lokum? Hugmyndir ráðherrans munu hafa mjög neikvæð áhrif á fjárhagsstöðu íslensku lífeyrissjóðanna. Sérstaklega þeirra sjóða sem greiða hátt hlutfall örorkulífeyris. Breytingarnar munu þannig óhjákvæmilega koma niður á almenningi þar sem ellilífeyrisgreiðslur þessara sömu sjóða munu lækka. Þessar breytingar munu koma sérstaklega illa niður á verkafólki þar sem örorkutíðni er hærri en meðal annarra stétta. Nái lagabreyting ráðherrans fram að ganga er ljóst að 1,3 milljarða króna kostnaði vegna hækkunar örorkugreiðslna verður velt á verkafólk og ellilífeyrisþega sem eiga aðild að lífeyrissjóðunum. Til viðbótar hefur sami ráðherra ákveðið að fella niður jöfnunarframlag ríkisins vegna örorkubyrði sem er ætlað að rétt hlut þeirra sjóða sem hafa hæsta tíðni örorku. Jöfnunarframlag vegna örorkubyrði milli lífeyrissjóða var fest í lögum um tryggingagjald til að unnt væri að taka tillit til þess við tryggingafræðilegt mat. Nú hyggst ríkisstjórnin einhliða fella niður þetta framlag frá og með árinu 2026, þvert á það samkomulag sem gert var við aðila vinnumarkaðarins og leitt var í lög.Þessi vinnubrögð eru óboðleg og geta ekki verið það sem þessi ríkisstjórn ætlar sér í samskiptum við almenning. Lífeyrissjóðir hafa frá gildistöku bráðabirgðaákvæðisins, tekið á sig aukinn hluta örorkugreiðslna ár frá ári. Í tilviki lífeyrissjóðsins Stapa er sá sjóður t.d. að greiða 22% hærri örorkulífeyri en samþykktir sjóðsins kveða á um vegna þessa bráðabirgðaákvæðis. Heildaráhrif vegna niðurfellingar jöfnunarframlags vegna örorkubyrði og þeirra breytinga sem nú eru fyrirhugaðar eru umtalsvert meiri á ellilífeyrisþega (lífeyrissjóði landsins) en ríkissjóð. Greiðslur lífeyrissjóðanna vegna örorkulífeyris munu því hækka um 8,8 milljarða króna á ári við kerfisbreytinguna á meðan greiðslur ríkissjóðs hækka aðeins um 3 milljarða.Þannig eru auknar byrðar lagðar á launafólk og framtíðarellilífeyrisþega því óhjákvæmilega mun breytingin fela í sér skerðingar ellilífeyris sjóðfélaga til að fjármagna hærri örorkulífeyrisgreiðslur. Stjórnarskrárvörðum réttindum ógnað Af lestri frumvarpsins verður vart annað séð en að stjórnarskrárvörðum réttindum sjóðfélaga sé ógnað með beinum hætti. Áunnin lífeyrisréttindi njóta sérstakrar verndar samkvæmt stjórnarskrá Íslands og Mannréttindasáttmála Evrópu. Þegar réttindi eru skert eða útreikningum þeirra breytt einhliða, án samráðs við hagsmunaaðila og án mótvægisaðgerða, er vegið að þessum grundvallarréttindum með þeim hætti sem vart stenst lögfræðilega skoðun. Slík inngrip án viðeigandi varúðarráðstafana eru verulegt áhyggjuefni. Ekki liggja fyrir útfærðar áætlanir um hvernig ríkið hyggst mæta þeim áhrifum sem breytingin hefur á lífeyrissjóðina, né heldur hvernig mismunandi staða sjóða verði jöfnuð. Frumvarpið, eins og það liggur fyrir, skortir heildstæða greiningu á áhrifum fyrir sjóðina og einstaklinga. Launafólk þarf að geta treyst á kerfið Lífeyrissjóðakerfið hefur verið farsællega byggt upp með samstarfi stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins undanfarna áratugi. Ef stjórnvöld ráðast í grundvallarbreytingar á lífeyrissjóðakerfinu án samstarfs og samráðs við þá sem að sjóðunum standa mun hrikta í þessari mikilvægu grunnstoð íslensks samfélags. Eðlilegast væri að ríkið bæri áfram ábyrgð á grunnframfærslu öryrkja, en lífeyrissjóðir tryggðu áfram tekjutengdan viðbótarstuðning án þess að ganga á réttindi annarra sjóðfélaga. Þannig mætti koma í veg fyrir víxlverkun og draga úr ójafnvægi milli sjóða. Við hvetjum stjórnvöld til að draga umrætt frumvarp til baka og efna til raunverulegs samráðs um þetta mikilvæga mál. Launafólk verður að geta treyst því að ellilífeyrir þeirra að lokinni starfsævi sé ekki háður geðþóttaákvörðunum stjórnmálamanna. Höfundar sitja í stjórnum þeirra lífeyrissjóða sem eru á samningssviði ASÍ og SA. ·Björgvin Jón Bjarnason, formaður stjórnar Gildi lífeyrissjóðs ·Þóra Eggertsdóttir, formaður stjórnar Birtu lífeyrissjóðs ·Halldór Kristinsson, formaður stjórnar Festu lífeyrissjóðs ·Guðmundur Svavarsson, formaður stjórnar lífeyrissjóðs Rangæinga ·Elsa Björg Pétursdóttir, varaformaður stjórnar Stapa lífeyrissjóðs ·Jón Ólafur Halldórsson, formaður stjórnar lífeyrissjóðs verzlunarmanna ·Arnar Hjaltalín, formaður stjórnar lífeyrissjóðs Vestmannaeyja Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Lífeyrissjóðir Ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen Skoðun Skoðun Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Flækjustig í skjóli einföldunar Kolbrún Georgsdóttir skrifar Skoðun Lýst eftir afstöðu Viðreisnar til ríkisstyrkja Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Vegferð menntunar Bryngeir Valdimarsson skrifar Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar Skoðun Bætt dagsbirta í Svansvottuðum byggingum Bergþóra Góa Kvaran skrifar Skoðun Skólamáltíðir í Hafnarfirði. Af hverju bauð enginn í verkið? Davíð Arnar Stefánsson skrifar Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar Sjá meira
Íslenska lífeyriskerfið eins og við þekkjum það hefur byggst upp um áratugaskeið í nánu samstarfi ríkisins og aðila vinnumarkaðarins. Í grunninn er kerfið búið til í kringum þá hugmyndafræði að lífeyrissjóðir tryggi tekjur fólks á vinnumarkaði við starfslok eða þegar áföll knýja dyra, en að ríkið tryggi lágmarksframfærslu þeirra. Með þessum hætti hefur tekist að búa til eignasafn upp á um 8.500 milljarða króna, sem stendur undir stærsta hluta framfærslu íslenskra ellilífeyris- og örorkuþega. Þetta kerfi má líta á sem risavaxið innviðakerfi, þar sem launamenn tryggja eigin framfærslu með framlögum sínum. Íslenska fyrirkomulagið hefur heilt yfir mælst vel fyrir, meira að segja svo vel að eftir því hefur verið tekið á alþjóðavísu. En ekkert kerfi er fullkomið. Á því er íslenska lífeyriskerfið engin undantekning. Sennilega snúa helstu hnökrar lífeyriskerfisins að samspili lífeyrissjóðakerfisins og almannatrygginga ríkisins. Einn annmarkinn er svokölluð víxlverkun bóta almannatrygginga og örorkulífeyris. Enginn ágreiningur er á milli almannatrygginga og lífeyrissjóða um að þarna verður að ráða bót á. Vanhugsað inngrip Fyrir þinginu liggur nú frumvarp fjármálaráðherra sem hyggst leggja bann við því að lífeyrissjóðir taki mið af greiðslum almannatrygginga til fólks við útgreiðslu örorkulífeyris. Vissulega má hrósa ráðherranum fyrir viðleitnina til að leysa úr vandanum, en af lestri frumvarpsins er ljóst að það bætir frekar í vandann en hitt. Breytingin felst í því að lífeyrissjóðum verður óheimilt að taka tillit til greiðslna almannatrygginga við útreikning á örorkulífeyri sjóðfélaga. Í stað þess að örorkulífeyrir úr lífeyrissjóði dragist frá eða aðlagist greiðslum frá Tryggingastofnun, munu sjóðirnir greiða örorkulífeyri óháð greiðslum frá hinu opinbera. Þetta felur í sér að tekjutengingin milli kerfanna verður afnumin. Þessi tenging hefur verið við lýði um langa hríð og hefur verið framlengd með svokölluðu bráðabirgðaákvæði. Með þessu frumvarpi virðist vera vikið frá þeirri meginreglu trygginga að bótum sé ætlað að tryggja að bótaþegi sé jafnsettur fjárhagslega eftir tjón. Greiningar benda til að örorkugreiðslur myndu í fjölmörgum tilvikum skila hærri tekjum en grunnlaun verkafólks. Þarna er því farin sú leið að bótaþegi sé hreinlega betur staddur eftir tjón en fyrir sem gengur gegn þeirri hugmyndafræði nýs kerfis um að auka virkni fólks. Þannig grefur frumvarpið alvarlega undan hvata til atvinnuþátttöku með tilheyrandi tjóni fyrir samfélagið. Hver borgar að lokum? Hugmyndir ráðherrans munu hafa mjög neikvæð áhrif á fjárhagsstöðu íslensku lífeyrissjóðanna. Sérstaklega þeirra sjóða sem greiða hátt hlutfall örorkulífeyris. Breytingarnar munu þannig óhjákvæmilega koma niður á almenningi þar sem ellilífeyrisgreiðslur þessara sömu sjóða munu lækka. Þessar breytingar munu koma sérstaklega illa niður á verkafólki þar sem örorkutíðni er hærri en meðal annarra stétta. Nái lagabreyting ráðherrans fram að ganga er ljóst að 1,3 milljarða króna kostnaði vegna hækkunar örorkugreiðslna verður velt á verkafólk og ellilífeyrisþega sem eiga aðild að lífeyrissjóðunum. Til viðbótar hefur sami ráðherra ákveðið að fella niður jöfnunarframlag ríkisins vegna örorkubyrði sem er ætlað að rétt hlut þeirra sjóða sem hafa hæsta tíðni örorku. Jöfnunarframlag vegna örorkubyrði milli lífeyrissjóða var fest í lögum um tryggingagjald til að unnt væri að taka tillit til þess við tryggingafræðilegt mat. Nú hyggst ríkisstjórnin einhliða fella niður þetta framlag frá og með árinu 2026, þvert á það samkomulag sem gert var við aðila vinnumarkaðarins og leitt var í lög.Þessi vinnubrögð eru óboðleg og geta ekki verið það sem þessi ríkisstjórn ætlar sér í samskiptum við almenning. Lífeyrissjóðir hafa frá gildistöku bráðabirgðaákvæðisins, tekið á sig aukinn hluta örorkugreiðslna ár frá ári. Í tilviki lífeyrissjóðsins Stapa er sá sjóður t.d. að greiða 22% hærri örorkulífeyri en samþykktir sjóðsins kveða á um vegna þessa bráðabirgðaákvæðis. Heildaráhrif vegna niðurfellingar jöfnunarframlags vegna örorkubyrði og þeirra breytinga sem nú eru fyrirhugaðar eru umtalsvert meiri á ellilífeyrisþega (lífeyrissjóði landsins) en ríkissjóð. Greiðslur lífeyrissjóðanna vegna örorkulífeyris munu því hækka um 8,8 milljarða króna á ári við kerfisbreytinguna á meðan greiðslur ríkissjóðs hækka aðeins um 3 milljarða.Þannig eru auknar byrðar lagðar á launafólk og framtíðarellilífeyrisþega því óhjákvæmilega mun breytingin fela í sér skerðingar ellilífeyris sjóðfélaga til að fjármagna hærri örorkulífeyrisgreiðslur. Stjórnarskrárvörðum réttindum ógnað Af lestri frumvarpsins verður vart annað séð en að stjórnarskrárvörðum réttindum sjóðfélaga sé ógnað með beinum hætti. Áunnin lífeyrisréttindi njóta sérstakrar verndar samkvæmt stjórnarskrá Íslands og Mannréttindasáttmála Evrópu. Þegar réttindi eru skert eða útreikningum þeirra breytt einhliða, án samráðs við hagsmunaaðila og án mótvægisaðgerða, er vegið að þessum grundvallarréttindum með þeim hætti sem vart stenst lögfræðilega skoðun. Slík inngrip án viðeigandi varúðarráðstafana eru verulegt áhyggjuefni. Ekki liggja fyrir útfærðar áætlanir um hvernig ríkið hyggst mæta þeim áhrifum sem breytingin hefur á lífeyrissjóðina, né heldur hvernig mismunandi staða sjóða verði jöfnuð. Frumvarpið, eins og það liggur fyrir, skortir heildstæða greiningu á áhrifum fyrir sjóðina og einstaklinga. Launafólk þarf að geta treyst á kerfið Lífeyrissjóðakerfið hefur verið farsællega byggt upp með samstarfi stjórnvalda og aðila vinnumarkaðarins undanfarna áratugi. Ef stjórnvöld ráðast í grundvallarbreytingar á lífeyrissjóðakerfinu án samstarfs og samráðs við þá sem að sjóðunum standa mun hrikta í þessari mikilvægu grunnstoð íslensks samfélags. Eðlilegast væri að ríkið bæri áfram ábyrgð á grunnframfærslu öryrkja, en lífeyrissjóðir tryggðu áfram tekjutengdan viðbótarstuðning án þess að ganga á réttindi annarra sjóðfélaga. Þannig mætti koma í veg fyrir víxlverkun og draga úr ójafnvægi milli sjóða. Við hvetjum stjórnvöld til að draga umrætt frumvarp til baka og efna til raunverulegs samráðs um þetta mikilvæga mál. Launafólk verður að geta treyst því að ellilífeyrir þeirra að lokinni starfsævi sé ekki háður geðþóttaákvörðunum stjórnmálamanna. Höfundar sitja í stjórnum þeirra lífeyrissjóða sem eru á samningssviði ASÍ og SA. ·Björgvin Jón Bjarnason, formaður stjórnar Gildi lífeyrissjóðs ·Þóra Eggertsdóttir, formaður stjórnar Birtu lífeyrissjóðs ·Halldór Kristinsson, formaður stjórnar Festu lífeyrissjóðs ·Guðmundur Svavarsson, formaður stjórnar lífeyrissjóðs Rangæinga ·Elsa Björg Pétursdóttir, varaformaður stjórnar Stapa lífeyrissjóðs ·Jón Ólafur Halldórsson, formaður stjórnar lífeyrissjóðs verzlunarmanna ·Arnar Hjaltalín, formaður stjórnar lífeyrissjóðs Vestmannaeyja
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Skoðun Almenningssamgöngur fyrir útvalda: Áskorun til stjórnar Strætó bs. og Reykjavíkurborgar Þorsteinn Árnason Sürmeli: skrifar
Skoðun Forðumst að sérhagsmunir geti keypt sig til áhrifa í stjórnmálum Arna Lára Jónsdóttir skrifar
Skoðun Nikótín, konur og krabbamein – gamlar hættur í nýjum búningi Jóhanna Kristjánsdóttir skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun