Ferðaleiðsögn í skjóli ábyrgðar – tími til kominn að endurhugsa nálgunina Guðmundur Björnsson skrifar 23. júní 2025 13:32 Það ríkir undarleg þversögn í íslenskri ferðaþjónustu. Á meðan almenningur, fræðasamfélagið og stór hluti atvinnugreinarinnar viðurkennir mikilvægi fagmennsku og sérþekkingar í leiðsögn ferðamanna, þá virðist stjórnsýslan líta á ferðaleiðsögn sem eitthvað sem hver sem er geti sinnt – án sérstakra skilyrða, án viðurkenningar, án ábyrgðar. Í mörg ár hefur barist verið fyrir því að ferðaleiðsögumenn á Íslandi fái löggildingu, ámóta og margar aðrar stéttir sem sinna opinberri þjónustu. Sú viðleitni hefur verið leidd af fagfólki með menntun og sérþekkingu á sviðum eins og sögu, náttúru, menningu, samskiptum og öryggismálum. Nú verður þetta sama fagfólk vitni að því að fagmennska í ferðaleiðsögn sé að fjara út. Sífellt fleiri eru ráðnir til starfa án menntunar, án faglegra krafna og án ábyrgðar. Leiðsögn er orðin markaðsvara sem lítur betur út á vefnum en hún hljómar í raunheimum. Þar sem áherslan hefur færst frá innihaldsríkri fræðslu yfir í glansmynd og yfirborðsmennsku. Eitt dæmi segir meira en mörg orð: Í dagsferð frá Reykjavík spurði erlendur leiðsögumaður íslenskan fagmenntaðan ferðaleiðsögumann, á afar lélegri ensku, hvar allt „hestakjötið“ sem við ræktum á Íslandi færi á markað. Þegar hinn íslenski leiðsögumaður útskýrði að hestar væru hér fyrst og fremst ræktaðir til reiðmennsku og ræktunar, en ekki til slátrunar, varð ljóst að viðkomandi hafði hvorki skilning né samhengi um málið og virtist gjörsamlega úr tengslum við raunveruleikann. Í ljós kom að hann hafði enga fræðilega menntun á sviði leiðsagnar, hafði áður ekið strætisvagni í Reykjavík, en var nú farinn að leiðsegja hópum ferðamanna um íslenskt samfélag, náttúru og menningu. Þetta er ekki einangrað tilvik – heldur lýsandi fyrir alvarlegt og vaxandi vandamál: Sífellt fleiri sinna ferðaleiðsögn án nauðsynlegrar þekkingar, reynslu eða menntunar. Um leið eru fagmenntaðir ferðaleiðsögumenn settir til hliðar, þar sem fagmennska og gæði víkja fyrir lægri kostnaði og þeirri hættulegu hugmynd að „allir geti sagt eitthvað“. Þetta endurspeglar þróun þar sem fagleg viðmið eru látin mæta afgangi til að þóknast skammtímahagsmunum og rekstrarlegu hagræði. Viðurkenndar menntastofnanir bjóða faglegt og viðurkennt nám í ferðaleiðsögn, margir leggja í endurmenntun og sérhæfingu, og fjölmargir ferðaleiðsögumenn hafa yfir að ráða háskólamenntun og víðtækri reynslu. Þeir vinna samkvæmt siðareglum, meta ábyrgð sína gagnvart gestum, náttúru og samfélagi, og leggja sig fram við að miðla dýpri merkingu – ekki bara staðreyndum. Samt sem áður er staðan sú að hver sem er, án menntunar, reynslu eða tengsla við landið, getur tekið að sér ferðaleiðsögn – svo lengi sem hann hefur t.d. meirapróf. Þetta telst í dag eðlilegt, jafnvel þrátt fyrir að viðkomandi hafi enga þekkingu á sögu, náttúru eða menningu. Það er grafalvarlegt brot á faglegum og siðferðilegum viðmiðum. Við myndum aldrei sætta okkur við að ómenntaður einstaklingur kenndi börnunum okkar, að óreyndur maður sinnti læknisþjónustu, að hver sem er mætti bjóða upp á sálfræðimeðferð af því hann „er góður með fólki“, eða að einhver með ökuréttindi en enga kennslureynslu fengi að kenna börnunum okkar að aka. Þó svo enginn myndi samþykkja slíkt annars staðar í samfélaginu, þá virðist í lagi að ómenntaður og reynslulaus einstaklingur leiði erlenda gesti um helstu sögusvið þjóðarinnar og viðkvæmustu náttúrusvæði landsins. Stofnanirnar þurfa að stíga fram – og taka ábyrgð Það blasir við að almenn löggilding ferðaleiðsögumanna sem lögverndaðrar fagstéttar muni ekki verða að veruleika á næstu árum. Sú barátta hefur fest sig í sessi sem hluti af skrifræðilegri pattstöðu þar sem ekkert gerist og enginn ber ábyrgð. En það þýðir ekki að við séum án úrræða. Raunhæfar og áhrifaríkar leiðir eru innan seilingar, ef viljinn er fyrir hendi. Í stað þess að bíða eftir að þingheimur vakni til vitundar mætti: Reykjavíkurborg setja reglur um að aðeins þeir sem hafa viðeigandi fagmenntun í ferðaleiðsögn megi leiðsegja innan borgarlandsins. Með því væri hægt að tryggja að sú fræðsla sem ferðamenn fá um sögu, menningu og samfélag sé í höndum hæfra einstaklinga sem bera virðingu fyrir staðnum og íbúum hans. Náttúruverndarstofnun – ný stofnun með sterkt umboð til náttúruverndar – gæti sett það í reglur að einungis menntaðir ferðaleiðsögumenn með sérþekkingu í náttúru og vernd svæða megi leiðsegja innan þjóðgarða og friðlýstra svæða. Slíkar reglur eru víða við lýði erlendis, t.d. innan National Park Service í Bandaríkjunum. Skoða leyfisskyldu á ferðaleiðsögn á Íslandi. Með einföldu skráningarferli og skilgreindum lágmarkskröfum gæti Ferðamálastofa veitt starfsleyfi fyrir þá sem vilja starfa við ferðaleiðsögn. Það væru ekki höft heldur fagleg staðfesting og gæðatrygging; í þágu gesta, samfélags og stéttar. Tími til kominn að hreyfa við kerfinu Við stöndum á krossgötum. Ef við viljum að ferðaleiðsögn verði áfram fagstétt sem metin er að verðleikum, verðum við að bregðast við núna. Við þurfum að vinna með sveitarfélögum, stofnunum og hagsmunaaðilum – og kalla eftir raunverulegum aðgerðum. Ekki fleiri ályktunum, ekki fleiri fundum; heldur reglum sem vernda gæði og fagmennsku. Ferðaleiðsögn er ekki aukaatriði. Hún er hjarta upplifunar ferðamannsins; brúin á milli lands og gests, milli veruleika og skilnings. Ef sú brú er byggð á vanþekkingu, kæruleysi eða hentisemi, er hætt við að allt falli saman. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms hjá Endurmenntun HÍ. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Guðmundur Björnsson Ferðaþjónusta Mest lesið Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson Skoðun Skoðun Skoðun Lesblindir og stuðningur í skólum Snævar Ívarsson skrifar Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun Rýnt í stöðu kvenna með örorkulífeyri Huld Magnúsdóttir skrifar Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar Skoðun Olíuleit á Drekasvæði - tilvistarleit Halldór Reynisson skrifar Skoðun Kosningar í september Guðveig Lind Eyglóardóttir skrifar Skoðun Þegar orkuöflun er sett á ís - dæmið frá Suður-Afríku Hallgrímur Óskarsson skrifar Skoðun Framtíð nemenda í Kópavogi í fyrsta sæti Halla Björg Evans skrifar Skoðun Skýr stefna um málfrelsi Róbert H. Haraldsson skrifar Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar Skoðun Munar þig um 5-7 milljónir árlega? Jón Pétur Zimzen skrifar Skoðun Keldnaland – fjölmenn hverfi í mótun Þorsteinn R. Hermannsson skrifar Skoðun Eflum traustið Helgi Áss Grétarsson,Marta Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar Skoðun Hver er kjarninn í samfélagi sem selur hjarta sitt? Trausti Breiðfjörð Magnússon skrifar Skoðun Seljum börnum nikótín! Hugi Halldórsson skrifar Skoðun Sundrung á vinstri væng Jökull Sólberg Auðunsson skrifar Skoðun Þegar samfélagið missir vinnuna Hrafn Splidt Þorvaldsson skrifar Skoðun Akademískt frelsi og ókurteisi Kolbeinn H. Stefánsson skrifar Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar Skoðun Yfir hverju er verið að brosa? Árni Kristjánsson skrifar Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar Skoðun Stjórnvöld sem fjárfestatenglar Baldur Thorlacius skrifar Skoðun Ákall til ESB-sinna: Hvar eru undanþágurnar? Einar Jóhannes Guðnason skrifar Skoðun Er ég ömurlegt foreldri ef ég segi nei við barnið mitt? Stefán Þorri Helgason skrifar Skoðun Vindorkuvæðing í skjóli nætur Kristín Helga Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Þátttökuverðlaun Þórdísar Ragnar Þór Pétursson skrifar Skoðun Fjármálaráðherra búinn að segja A Ögmundur Jónasson skrifar Skoðun Hagfræði-tilgáta ómeðtekin Karl Guðlaugsson skrifar Skoðun Ótryggt aðgengi á Veðurstofureit Friðjón R. Friðjónsson skrifar Sjá meira
Það ríkir undarleg þversögn í íslenskri ferðaþjónustu. Á meðan almenningur, fræðasamfélagið og stór hluti atvinnugreinarinnar viðurkennir mikilvægi fagmennsku og sérþekkingar í leiðsögn ferðamanna, þá virðist stjórnsýslan líta á ferðaleiðsögn sem eitthvað sem hver sem er geti sinnt – án sérstakra skilyrða, án viðurkenningar, án ábyrgðar. Í mörg ár hefur barist verið fyrir því að ferðaleiðsögumenn á Íslandi fái löggildingu, ámóta og margar aðrar stéttir sem sinna opinberri þjónustu. Sú viðleitni hefur verið leidd af fagfólki með menntun og sérþekkingu á sviðum eins og sögu, náttúru, menningu, samskiptum og öryggismálum. Nú verður þetta sama fagfólk vitni að því að fagmennska í ferðaleiðsögn sé að fjara út. Sífellt fleiri eru ráðnir til starfa án menntunar, án faglegra krafna og án ábyrgðar. Leiðsögn er orðin markaðsvara sem lítur betur út á vefnum en hún hljómar í raunheimum. Þar sem áherslan hefur færst frá innihaldsríkri fræðslu yfir í glansmynd og yfirborðsmennsku. Eitt dæmi segir meira en mörg orð: Í dagsferð frá Reykjavík spurði erlendur leiðsögumaður íslenskan fagmenntaðan ferðaleiðsögumann, á afar lélegri ensku, hvar allt „hestakjötið“ sem við ræktum á Íslandi færi á markað. Þegar hinn íslenski leiðsögumaður útskýrði að hestar væru hér fyrst og fremst ræktaðir til reiðmennsku og ræktunar, en ekki til slátrunar, varð ljóst að viðkomandi hafði hvorki skilning né samhengi um málið og virtist gjörsamlega úr tengslum við raunveruleikann. Í ljós kom að hann hafði enga fræðilega menntun á sviði leiðsagnar, hafði áður ekið strætisvagni í Reykjavík, en var nú farinn að leiðsegja hópum ferðamanna um íslenskt samfélag, náttúru og menningu. Þetta er ekki einangrað tilvik – heldur lýsandi fyrir alvarlegt og vaxandi vandamál: Sífellt fleiri sinna ferðaleiðsögn án nauðsynlegrar þekkingar, reynslu eða menntunar. Um leið eru fagmenntaðir ferðaleiðsögumenn settir til hliðar, þar sem fagmennska og gæði víkja fyrir lægri kostnaði og þeirri hættulegu hugmynd að „allir geti sagt eitthvað“. Þetta endurspeglar þróun þar sem fagleg viðmið eru látin mæta afgangi til að þóknast skammtímahagsmunum og rekstrarlegu hagræði. Viðurkenndar menntastofnanir bjóða faglegt og viðurkennt nám í ferðaleiðsögn, margir leggja í endurmenntun og sérhæfingu, og fjölmargir ferðaleiðsögumenn hafa yfir að ráða háskólamenntun og víðtækri reynslu. Þeir vinna samkvæmt siðareglum, meta ábyrgð sína gagnvart gestum, náttúru og samfélagi, og leggja sig fram við að miðla dýpri merkingu – ekki bara staðreyndum. Samt sem áður er staðan sú að hver sem er, án menntunar, reynslu eða tengsla við landið, getur tekið að sér ferðaleiðsögn – svo lengi sem hann hefur t.d. meirapróf. Þetta telst í dag eðlilegt, jafnvel þrátt fyrir að viðkomandi hafi enga þekkingu á sögu, náttúru eða menningu. Það er grafalvarlegt brot á faglegum og siðferðilegum viðmiðum. Við myndum aldrei sætta okkur við að ómenntaður einstaklingur kenndi börnunum okkar, að óreyndur maður sinnti læknisþjónustu, að hver sem er mætti bjóða upp á sálfræðimeðferð af því hann „er góður með fólki“, eða að einhver með ökuréttindi en enga kennslureynslu fengi að kenna börnunum okkar að aka. Þó svo enginn myndi samþykkja slíkt annars staðar í samfélaginu, þá virðist í lagi að ómenntaður og reynslulaus einstaklingur leiði erlenda gesti um helstu sögusvið þjóðarinnar og viðkvæmustu náttúrusvæði landsins. Stofnanirnar þurfa að stíga fram – og taka ábyrgð Það blasir við að almenn löggilding ferðaleiðsögumanna sem lögverndaðrar fagstéttar muni ekki verða að veruleika á næstu árum. Sú barátta hefur fest sig í sessi sem hluti af skrifræðilegri pattstöðu þar sem ekkert gerist og enginn ber ábyrgð. En það þýðir ekki að við séum án úrræða. Raunhæfar og áhrifaríkar leiðir eru innan seilingar, ef viljinn er fyrir hendi. Í stað þess að bíða eftir að þingheimur vakni til vitundar mætti: Reykjavíkurborg setja reglur um að aðeins þeir sem hafa viðeigandi fagmenntun í ferðaleiðsögn megi leiðsegja innan borgarlandsins. Með því væri hægt að tryggja að sú fræðsla sem ferðamenn fá um sögu, menningu og samfélag sé í höndum hæfra einstaklinga sem bera virðingu fyrir staðnum og íbúum hans. Náttúruverndarstofnun – ný stofnun með sterkt umboð til náttúruverndar – gæti sett það í reglur að einungis menntaðir ferðaleiðsögumenn með sérþekkingu í náttúru og vernd svæða megi leiðsegja innan þjóðgarða og friðlýstra svæða. Slíkar reglur eru víða við lýði erlendis, t.d. innan National Park Service í Bandaríkjunum. Skoða leyfisskyldu á ferðaleiðsögn á Íslandi. Með einföldu skráningarferli og skilgreindum lágmarkskröfum gæti Ferðamálastofa veitt starfsleyfi fyrir þá sem vilja starfa við ferðaleiðsögn. Það væru ekki höft heldur fagleg staðfesting og gæðatrygging; í þágu gesta, samfélags og stéttar. Tími til kominn að hreyfa við kerfinu Við stöndum á krossgötum. Ef við viljum að ferðaleiðsögn verði áfram fagstétt sem metin er að verðleikum, verðum við að bregðast við núna. Við þurfum að vinna með sveitarfélögum, stofnunum og hagsmunaaðilum – og kalla eftir raunverulegum aðgerðum. Ekki fleiri ályktunum, ekki fleiri fundum; heldur reglum sem vernda gæði og fagmennsku. Ferðaleiðsögn er ekki aukaatriði. Hún er hjarta upplifunar ferðamannsins; brúin á milli lands og gests, milli veruleika og skilnings. Ef sú brú er byggð á vanþekkingu, kæruleysi eða hentisemi, er hætt við að allt falli saman. Höfundur er aðjúnkt í ferðamálafræði við HÍ og faglegur umsjónarmaður leiðsögunáms hjá Endurmenntun HÍ.
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun
Skoðun Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Brot sem fyrnast í höndum lögreglu – hversu mörg í viðbót? Þórhildur Gyða Arnarsdóttir skrifar
Skoðun Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir skrifar
Skoðun Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson skrifar
Skoðun Hvar liggur ábyrgð hins fullorðna á hegðun ungmenna í samfélaginu? Rakel Guðbjörnsdóttir skrifar
Skoðun Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson skrifar
Börn í gámaskólum á meðan bæjarskrifstofur stækka – hvar er forgangsröðin? Ásgeir Elvar Garðarsson Skoðun
Umbætur á skólakerfinu. Hættum að ljúga. Hættum því alveg og hættum því strax Atli Harðarson Skoðun
Skóli án aðgreiningar – fallegt orðalag en brotakennd framkvæmd Sóldís Birta Reynisdóttir Skoðun
Heilsufarsmat á vinnustöðum: Góð fjárfesting í heilbrigði og vellíðan starfsfólks Gígja Valgerður Harðardóttir Skoðun