Flokkur fólksins eða flokkun fólksins? Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar 28. apríl 2025 08:30 Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Flokkur fólksins Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Það er freistandi að taka undir hugmyndir á borð við „hlustum á börnin“, „snemmtæk íhlutun“ eða „aukin virkni atvinnuleitenda“. Slíkar yfirlýsingar eru hlýlegar á yfirborðinu og gefa til kynna að ábyrg stjórnvöld hyggist efla velferð samfélagsins með metnaðarfullum aðgerðum. En þegar þróun þessara stefna er skoðuð nánar, einkum hvernig þær skarast á milli ólíkra málaflokka , kemur í ljós önnur og dekkri mynd: Ásýnd velferðar þar sem dregið er úr stuðningi og auknar byrðar eru lagðar á þá sem minnst mega sín. Sýndarvelferð Hækkun örorkulífeyris hljómar vel. Pólitískt vinsæl aðgerð og hagræn innspýting. Fjármunir renna hratt í mat, húsnæði og lyf, því öryrkjar hafa sjaldan sparnaðargetu. En þegar stjórnmálaflokkur sem hefur brotið lög fær aðgang að viðkvæmum gögnum og stýrir aðstoðinni sjálfur, vakna spurningar: Er verið að styðja fólk eða skrá það, stýra því og skilgreina? Þegar sömu aðilar sem meta þörf úthluta úrræðum, dregur úr aðskilnaði valds og velferðar. Traustið sem notendur þurfa að bera – er ekki lengur aðeins faglegt, heldur pólitískt. Þá verður spurningin þessi: Hver skilgreinir þörfina – og í hvaða tilgangi? Janus – þjónusta sem breyttist í óáþreifanlegt framtíðarloforð Lokun Janusar, eina sérhæfða geðendurhæfingarúrræðis landsins fyrir ungt fólk – er lýsandi dæmi. Þrátt fyrir árangur og þúsundir undirskrifta var úrræðinu lokað án þess að raunhæf framtíðaráætlun lægi fyrir. Einstaklingar sem þegar hafa brotakennda vernd, standa nú frammi fyrir tómum loforðum. Ábyrgð færist á milli ráðuneyta og stofnana, á meðan þjónustan sjálf hverfur. Þannig er hættan sú að aðeins þeir sem metnir eru í „mestri neyð“ fái áfram stuðning. Með öðrum orðum: Fólk er hvatt til að vera sem verst statt. Atvinnuleysisbætur – virkni sem magnar óöryggi Á sama tíma er hámarksbótaréttur atvinnuleitenda styttur, en án þess að raunveruleg úrræði taki við. Ábyrgðin færist frá ríkinu yfir á einstaklinga og á sveitarfélög, sem þurfa að axla aukna ábyrgð og bera þyngri kostnað. „Sparnaður“ ríkisins – metinn á fjóra milljarða – virðist í raun tilfærsla á vandanum. Með þverrandi rétti eykst þrýstingurinn á að flokka fólk: Í þá sem ná að bjarga sér – og hina sem lenda í neyðarúrræðum. Stimplun í stað lausna Áhersla á „snemmtæka íhlutun“ í leikskólum lofar góðu, en án raunverulegs fjármagns verða þessar greiningar markmið í sjálfu sér, ekki leið að lausn. Börn eru metin og flokkuð – án þess að tryggð sé raunveruleg aðstoð. Sams konar þróun má sjá í nýju námsmati, þar sem gögnum eru safnað, en aðgerðir og úrbætur eru óljósar. Þannig breytast gögnin í tæki til flokkunar, ekki stuðnings. Flokkun í nafni fjölbreytileikans Breytingar á innritun í framhaldsskóla leggja áherslu á fjölbreytileika og réttlæti. Ný matsviðmið, byggð á huglægum upplýsingum frá nemendum og mati skóla, færa valdið frá nemendum til stofnana. Úr varðveislu sanngjarns aðgengis verður ný tegund flokkunar, nú undir yfirskini réttlætis. Nemendur þurfa áfram að sanna að þeir eigi erindi – en eftir enn óljósari viðmiðum. Úr flokkun í raunverulega velferð Til að sporna gegn þessari þróun og verja raunveruleg réttindi gegn sýndarvelferð og skaðlegri flokkun þarf að efla gagnsæi og lýðræðislegt aðhald í ákvarðanatöku. Mat á þörf á að aðskilja frá úthlutun aðstoðar. Atvinnuleitendur og ungt fólk í vanda þurfa raunverulegt val og fjölbreytni í úrræðum – ekki aðeins neyðarúrræði fyrir þá sem metnir eru „verðugastir“. Þarfagreining á að vera einstaklingsmiðuð og byggð á samráði við notendur, ekki á miðlægum gagnagrunnum sem takmarka sjálfsákvörðunarrétt. Þegar kemur að skólainnritun verður að tryggja raunverulegt valfrelsi. Matskenndar reglur og óljós viðmið mega ekki ryðja sér til rúms á kostnað skýrrar og sanngjarnrar aðkomu nemenda að eigin framtíð. Þannig má byggja velferðarkerfi og menntakerfi sem hlustar – en flokkar ekki. Í þessari þversögn liggur svo kjarni spurningarinnar: Er velferðarkerfið vettvangur lausna – eða smiðja nýrra stimpla? Höfundur er lögfræðingur.
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun