Sönnunarbyrði og hagsmunaárekstur Arnar Sigurðsson skrifar 13. mars 2025 14:20 Íslenska ríkið rekur einokunarverslanir með áfengi, bjór og vín og skerðir atvinnufrelsi með tilvísun í almannahag og fullyrðir að rannsóknir sýni orsakasamhengi á milli aðgengis og neyslu. Yfirlýst markmið eru: skilgreina umgjörð um smásölu áfengis sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, takmarka og stýra aðgengi að áfengi og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengisneyslu vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og takmarka framboð á óæskilegum vörum. Í stuttu máli er veruleikinn ekki bara sá að hinu opinbera hafi mistekist framangreind markmið heldur er starfsemin beinlínis og sannanlega í þveröfuga átt. Sú staðreynd hlýtur að koma til álita ef látið yrði reyna á málið fyrir dómi. Líklega myndi skilríkjaeftirlit vega þyngst á metunum enda bannað að selja áfengi til unglinga. Því miður eru engin viðurlög við ítrekuðum brotum hins opinbera á þessu sviði og engin dæmi um að dómarinn hafi vísað sjálfum sér af leikvellinum í framhaldinu. Forsaga og forsendur Þegar lögin um einokunarverslunina voru sett / - viðauki bókaður við EES samninginn, voru verslanir samtals 9, afgreitt var yfir búðaborð, engin greiðslukort og engin var netverslunin. Hugmyndir manna um þrískiptingu ríkisvaldsins voru takmarkaðar og samkeppnissjónarmið fáheyrð. Staðan nú Á seinni árum hafa sprottið upp netverslanir eins og www.sante.is sem reknar eru á tveimur kennitölum, erlent félag selur áfengið en íslenskt félag flytur inn vöruna, heldur lager og afgreiðir. Þessar netverslanir nota allar rafræn skilríki sem sækir upplýsingar um aldur upp úr opinberum gagnagrunni og ekki er vitað um neina tæknilega leið framhjá þessu kerfi fyrir fólk undir 20 ára aldri til að geta keypt áfengi. Nú eru verslanir ÁTVR sjálfsafgreiðsluverslanir, taka greiðslukort, stofnunin rekur netverslun, opnunartími er fram á kvöld, verslanir eru merktar í bak og fyrir með ljósaskiltum útstillingargluggum, firmamerki er málað á bílastæði, auglýsingar og markaðssetning í dagblöðum og netmiðlum, gjafakort, gjafaumbúðir, vínblað, kokteiluppskriftir og ráðleggingar sérfræðinga, allt saman söluhvetjandi aðgerðir. Alls eru verslanirnar 52 í samfélagi sem telur 400.000 íbúa og því eitt þéttasta net verslana í nokkru landi. Augljóslega stendur ekkert eftir í verki sem flokka má sem torveldun á aðgengi. Fríhöfninni í Keflavík hefur verið breytt í einn allsherjar áfengisranghala þar sem flétttað er saman snyrtivörum, sælgæti, leikföngum og fleiru allt umvafið áfengisauglýsingum, smökkunarborð í komusal og farþegar minntir á að fullnýta áfengiskaupaheimild sína. Þá hefur þar veið komið upp sjálfsafgreiðslukassakerfi. Jafnræðisreglan Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Í innsendu erindi upp á 379 blaðsíður um svokallað brugghúsafrumvarp segir forstjóri ÁTVR að verði frumvarpið að lögum sé ekki um að ræða ,,þrönga undanþágu” heldur sé ,,forsendubrestur” fyrir rekstri ÁTVR og muni hafa ,,veruleg og neikvæð áhrif á lýðheilsu þjóðarinnar” og að ,,einkaréttur ÁTVR líði undir lok þar sem hann standist ekki lengur skilyrði Evrópuréttar fyrir einkaleyfinu”. Jafnframt tiltekur stofnunin að sala á framleiðslustað sé ,,brot á banni við mismunun” sem ætla mætti að sé tilvísun í jafnræðisregluna. Nýjasti kaflinn í hamfarasögu stofnunarinnar er svo að hæstiréttur dæmdi vöruvalsreglurnar ólöglegar og liggur því fyrir að heildsalar eigi skaðabótakröfur mörg ár aftur í tímann. Í dómsorði hæstaréttar segir: ,,Hæstiréttur áréttaði að lagafyrirmæli sem liggi til grundvallar skerðingu á atvinnufrelsi þurfi að vera skýr og verði ekki túlkuð með rýmri hætti, borgurunum í óhag en leitt verði af skýrri orðanna hljóðan eða afdráttarlausum vísbendingum í lögskýringargögnum væri uppi einhver vafi um túlkun.” Eiginleikar í dag Með því að aðskilja lager frá afgreiðslu er búðaþjófnaður nánast útilokaður hjá aðilum sem starfrækja netverslanir og skilríkjaeftirlit er öruggt. Samkvæmt eigin rannsóknum einokunarverslunarinnar ÁTVR sleppa 10%-20% af þeim sem eru undir aldri framhjá eftirlitinu. Alkunna er að þýfi ratar síðan oft í sölu til unglinga. Að því er varðar almannahag hefur t.d. Sante sagt að það sé í almannahag að bjóða góða vöru á góðu verði með góðri þjónustu og býður fyrirtækið t.d. heimsendingu í því sambandi. Fyrirtækið bendir á að ekkert orsakasamhengi sé á milli aðgengis og neyslu og að allar kenningar um slíkt byggi á ályktunum sem hvergi eru studd gögnum. Í því samhengi kom eins og blaut covid tuska í andlitið á lýðheilsustéttinni að áfengisneysla íslendinga dróst saman um 19% á síðasta ári ef leiðrétt er fyrir fjölgun ferðamanna. Ennfremur hefur félagið bent á að öll opinber tölfræði um að íslendingar drekki minna en aðrar þjóðir byggi á gölluðum tölum frá Hagstofunni sem taki ekki með sölu í fríhöfninni, alla sölu vanti á léttbjór upp að 2,25% og líklega vanti fyrstu 2,25% í allri bjórsölu, léttvíns og áfengissölu. Þannig sé neysla meiri og hafi alltaf verið meiri en tölur sýna. Margskonar breytingar á mælingum í gegnum tíðina gera samanburð ómögulegan og ekkert samræmi er á milli gagnasetta WHO, sjálfsævisögu ÁTVR og talna Hagstofunnar. Almannahagur ÁTVR er óheimilt að flytja inn söluvörur sínar og verður að kaupa af milliliðum sem hækka verð sem varlega áætlað er um 20% hærra en það ætti að vera. Áfengissala vigtar inn í vísitölu neysluverðs og því orsakavaldur að verðbólgu en vægi verðtryggingar í lánum á íslandi er mjög hátt eins og allir vita. Slíkt tvöfalt fyrirkomulag er augljóslega ekki í almannaþágu enda ekki til staðar erlendis þar sem einokunarverslanir eru til staðar. Minna má á að ríkið rekur Samkeppniseftirlit með það að markmiði að tryggja almannahag með því að fyrirbyggja þann rekstur sem það sjálft stundar og skilgreinir afdráttarlaust að almannahagur liggi í frjálsri samkeppni. Hið opinbera auglýsir án afláts allt árið um kring ,,vínbúðin” og ,,vínbúðirnar” en bannar einkaaðlum að auglýsa hvort heldur er vín eða vín búðir. Augljóslega er um nokkurn mælingavanda að ræða þegar kemur að því að meta almannahag. Hvergi er til dæmi um að einokunarrekstur hafi verið aflagður í vestrænu hagkerfi, hvar hægt hefur verið að mæla mun á hag almennings í framhaldinu. Hvergi hefur verið sýnt fram á að einokunarverslun geti verið neytendum hagfellt sölufyrirkomulag. Spurning er hvort sönnunarbyrðin lægi hjá hinu opinbera eða þeim sem er ákærður. Í þessu tilfelli liggur fyrir að Sante hefur lagt fram talsvert af gögnum í málinu í opinberri umræðu en engu slíku er til að dreifa frá hinu opinbera. Hagsmunaárekstur Ef fjármálaráðuneytið hefur lögvarða hagsmuni (hagnaður ÁTVR) til að stefna samkeppnisaðila, t.d. Sante fyrir dómi, má benda á að ráðuneytið fer líka með fjárveitingavald til dómstóla sem fjalla um málið. Höfundur er eigandi Sante. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Áfengi Netverslun með áfengi Mest lesið 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson Skoðun Skoðun Skoðun Hversu oft á að fresta framtíðinni? Erna Magnúsdóttir,Stefán Þórarinn Sigurðsson skrifar Skoðun Getur Ísland staðið fremst í heilsutækni? Arna Harðardóttir skrifar Skoðun Slæm innivist skerðir afköst og hækkar kostnað Ingibjörg Magnúsdóttir skrifar Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar Skoðun Fjármál framhaldsskóla Róbert Ferdinandsson skrifar Skoðun Mikilvægi lágþröskulda þjónustu fyrir geðheilbrigði ungs fólks Eva Rós Ólafsdóttir skrifar Skoðun Varhugaverð sjónarmið eða raunsæ leið? Eggert Sigurbergsson skrifar Skoðun Dýrin skilin eftir í náttúruvá Linda Karen Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Skapandi leiðir í skóla- og frístundastarfi Kolbrún Þ. Pálsdóttir skrifar Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar Skoðun Reykjavík er meðal dreifðustu höfuðborga Evrópu Guðni Freyr Öfjörð skrifar Skoðun Verum öll tengd Sólrún Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Hafnarfjörður er bær sem styður við lífsgæði eldra fólks Valdimar Víðisson skrifar Skoðun Samræðulist í heimi gervigreindar Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Samræmt gæðanám eða einsleit kerfi? Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Ónýtir vegir – eina ferðina enn Sigþór Sigurðsson skrifar Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar Skoðun Mest lesnu orð á Íslandi Friðrik Björnsson skrifar Skoðun Tími til kominn að styðja öll framúrskarandi ungmenni Karólína Helga Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað með dansinn? Lilja Björk Haraldsdóttir skrifar Skoðun Mótórhjólasamtök á Íslandi – hvers vegna öll þessi læti? Helgi Gunnlaugsson skrifar Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar Skoðun „Mér sýnist Inga Sæland fá talsvert út úr þessu“ Sigurjón Arnórsson skrifar Skoðun Árangur hefst hér. Með þér. Guðrún Högnadóttir skrifar Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Þjónusturof hefst í dag Hanna Birna Valdimarsdóttir skrifar Skoðun Verjum frelsið og mannréttindin Sigurjón Njarðarson skrifar Sjá meira
Íslenska ríkið rekur einokunarverslanir með áfengi, bjór og vín og skerðir atvinnufrelsi með tilvísun í almannahag og fullyrðir að rannsóknir sýni orsakasamhengi á milli aðgengis og neyslu. Yfirlýst markmið eru: skilgreina umgjörð um smásölu áfengis sem byggist á bættri lýðheilsu og samfélagslegri ábyrgð, takmarka og stýra aðgengi að áfengi og draga þannig úr skaðlegum áhrifum áfengisneyslu vernda ungt fólk gegn neyslu áfengis og takmarka framboð á óæskilegum vörum. Í stuttu máli er veruleikinn ekki bara sá að hinu opinbera hafi mistekist framangreind markmið heldur er starfsemin beinlínis og sannanlega í þveröfuga átt. Sú staðreynd hlýtur að koma til álita ef látið yrði reyna á málið fyrir dómi. Líklega myndi skilríkjaeftirlit vega þyngst á metunum enda bannað að selja áfengi til unglinga. Því miður eru engin viðurlög við ítrekuðum brotum hins opinbera á þessu sviði og engin dæmi um að dómarinn hafi vísað sjálfum sér af leikvellinum í framhaldinu. Forsaga og forsendur Þegar lögin um einokunarverslunina voru sett / - viðauki bókaður við EES samninginn, voru verslanir samtals 9, afgreitt var yfir búðaborð, engin greiðslukort og engin var netverslunin. Hugmyndir manna um þrískiptingu ríkisvaldsins voru takmarkaðar og samkeppnissjónarmið fáheyrð. Staðan nú Á seinni árum hafa sprottið upp netverslanir eins og www.sante.is sem reknar eru á tveimur kennitölum, erlent félag selur áfengið en íslenskt félag flytur inn vöruna, heldur lager og afgreiðir. Þessar netverslanir nota allar rafræn skilríki sem sækir upplýsingar um aldur upp úr opinberum gagnagrunni og ekki er vitað um neina tæknilega leið framhjá þessu kerfi fyrir fólk undir 20 ára aldri til að geta keypt áfengi. Nú eru verslanir ÁTVR sjálfsafgreiðsluverslanir, taka greiðslukort, stofnunin rekur netverslun, opnunartími er fram á kvöld, verslanir eru merktar í bak og fyrir með ljósaskiltum útstillingargluggum, firmamerki er málað á bílastæði, auglýsingar og markaðssetning í dagblöðum og netmiðlum, gjafakort, gjafaumbúðir, vínblað, kokteiluppskriftir og ráðleggingar sérfræðinga, allt saman söluhvetjandi aðgerðir. Alls eru verslanirnar 52 í samfélagi sem telur 400.000 íbúa og því eitt þéttasta net verslana í nokkru landi. Augljóslega stendur ekkert eftir í verki sem flokka má sem torveldun á aðgengi. Fríhöfninni í Keflavík hefur verið breytt í einn allsherjar áfengisranghala þar sem flétttað er saman snyrtivörum, sælgæti, leikföngum og fleiru allt umvafið áfengisauglýsingum, smökkunarborð í komusal og farþegar minntir á að fullnýta áfengiskaupaheimild sína. Þá hefur þar veið komið upp sjálfsafgreiðslukassakerfi. Jafnræðisreglan Allir skulu vera jafnir fyrir lögum og njóta mannréttinda án tillits til kynferðis, trúarbragða, skoðana, þjóðernisuppruna, kynþáttar, litarháttar, efnahags, ætternis og stöðu að öðru leyti. Í innsendu erindi upp á 379 blaðsíður um svokallað brugghúsafrumvarp segir forstjóri ÁTVR að verði frumvarpið að lögum sé ekki um að ræða ,,þrönga undanþágu” heldur sé ,,forsendubrestur” fyrir rekstri ÁTVR og muni hafa ,,veruleg og neikvæð áhrif á lýðheilsu þjóðarinnar” og að ,,einkaréttur ÁTVR líði undir lok þar sem hann standist ekki lengur skilyrði Evrópuréttar fyrir einkaleyfinu”. Jafnframt tiltekur stofnunin að sala á framleiðslustað sé ,,brot á banni við mismunun” sem ætla mætti að sé tilvísun í jafnræðisregluna. Nýjasti kaflinn í hamfarasögu stofnunarinnar er svo að hæstiréttur dæmdi vöruvalsreglurnar ólöglegar og liggur því fyrir að heildsalar eigi skaðabótakröfur mörg ár aftur í tímann. Í dómsorði hæstaréttar segir: ,,Hæstiréttur áréttaði að lagafyrirmæli sem liggi til grundvallar skerðingu á atvinnufrelsi þurfi að vera skýr og verði ekki túlkuð með rýmri hætti, borgurunum í óhag en leitt verði af skýrri orðanna hljóðan eða afdráttarlausum vísbendingum í lögskýringargögnum væri uppi einhver vafi um túlkun.” Eiginleikar í dag Með því að aðskilja lager frá afgreiðslu er búðaþjófnaður nánast útilokaður hjá aðilum sem starfrækja netverslanir og skilríkjaeftirlit er öruggt. Samkvæmt eigin rannsóknum einokunarverslunarinnar ÁTVR sleppa 10%-20% af þeim sem eru undir aldri framhjá eftirlitinu. Alkunna er að þýfi ratar síðan oft í sölu til unglinga. Að því er varðar almannahag hefur t.d. Sante sagt að það sé í almannahag að bjóða góða vöru á góðu verði með góðri þjónustu og býður fyrirtækið t.d. heimsendingu í því sambandi. Fyrirtækið bendir á að ekkert orsakasamhengi sé á milli aðgengis og neyslu og að allar kenningar um slíkt byggi á ályktunum sem hvergi eru studd gögnum. Í því samhengi kom eins og blaut covid tuska í andlitið á lýðheilsustéttinni að áfengisneysla íslendinga dróst saman um 19% á síðasta ári ef leiðrétt er fyrir fjölgun ferðamanna. Ennfremur hefur félagið bent á að öll opinber tölfræði um að íslendingar drekki minna en aðrar þjóðir byggi á gölluðum tölum frá Hagstofunni sem taki ekki með sölu í fríhöfninni, alla sölu vanti á léttbjór upp að 2,25% og líklega vanti fyrstu 2,25% í allri bjórsölu, léttvíns og áfengissölu. Þannig sé neysla meiri og hafi alltaf verið meiri en tölur sýna. Margskonar breytingar á mælingum í gegnum tíðina gera samanburð ómögulegan og ekkert samræmi er á milli gagnasetta WHO, sjálfsævisögu ÁTVR og talna Hagstofunnar. Almannahagur ÁTVR er óheimilt að flytja inn söluvörur sínar og verður að kaupa af milliliðum sem hækka verð sem varlega áætlað er um 20% hærra en það ætti að vera. Áfengissala vigtar inn í vísitölu neysluverðs og því orsakavaldur að verðbólgu en vægi verðtryggingar í lánum á íslandi er mjög hátt eins og allir vita. Slíkt tvöfalt fyrirkomulag er augljóslega ekki í almannaþágu enda ekki til staðar erlendis þar sem einokunarverslanir eru til staðar. Minna má á að ríkið rekur Samkeppniseftirlit með það að markmiði að tryggja almannahag með því að fyrirbyggja þann rekstur sem það sjálft stundar og skilgreinir afdráttarlaust að almannahagur liggi í frjálsri samkeppni. Hið opinbera auglýsir án afláts allt árið um kring ,,vínbúðin” og ,,vínbúðirnar” en bannar einkaaðlum að auglýsa hvort heldur er vín eða vín búðir. Augljóslega er um nokkurn mælingavanda að ræða þegar kemur að því að meta almannahag. Hvergi er til dæmi um að einokunarrekstur hafi verið aflagður í vestrænu hagkerfi, hvar hægt hefur verið að mæla mun á hag almennings í framhaldinu. Hvergi hefur verið sýnt fram á að einokunarverslun geti verið neytendum hagfellt sölufyrirkomulag. Spurning er hvort sönnunarbyrðin lægi hjá hinu opinbera eða þeim sem er ákærður. Í þessu tilfelli liggur fyrir að Sante hefur lagt fram talsvert af gögnum í málinu í opinberri umræðu en engu slíku er til að dreifa frá hinu opinbera. Hagsmunaárekstur Ef fjármálaráðuneytið hefur lögvarða hagsmuni (hagnaður ÁTVR) til að stefna samkeppnisaðila, t.d. Sante fyrir dómi, má benda á að ráðuneytið fer líka með fjárveitingavald til dómstóla sem fjalla um málið. Höfundur er eigandi Sante.
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun
Skoðun Sólheimar í Grímsnesi – að gefnu tilefni Páll Sævar Garðarsson,Sigurður Örn Guðbjörnsson skrifar
Skoðun Framtíð Íslands: Frá áli til gervigreindar – Tækifæri fimmtu iðnbyltingarinnar Sigvaldi Einarsson skrifar
Skoðun Eiga foreldrar í háskólanámi raunverulega jafnan aðgang að námi? Hrund Steinsdóttir skrifar
Skoðun Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson skrifar
Skoðun 7 milljarða húsnæðisstuðningur afnuminn… en hvað kemur í staðinn? Vilhjálmur Hilmarsson skrifar
Skoðun Alþjóðlegur dagur þroskaþjálfa – vettvangur á tímamótum Laufey Elísabet Gissurardóttir skrifar
Skoðun Viðhorf sem mótar veruleikann – inngilding á orði og á borði Sóldís Birta Reynisdóttir skrifar
Skoðun Þegar lýðheilsa, lýðræði og loftslagið eru í húfi, ekki efla samstarf við Bandaríkin Davíð Aron Routley skrifar
Eru starfsmenn þingflokks Samfylkingarinnar viljandi að afvegaleiða umræðu um samsköttun? Gunnar Ármannsson Skoðun