Hinir heimsku Ólympíuleikar Rajan Parrikar skrifar 3. febrúar 2025 12:00 Fyrr á tímum hafði heimska sín eðlilegu mörk. Í versta falli gat heimskingi farið í taugarnar á fjölskyldu sinni, reynt á þolinmæði nágranna sinna og verið tilefni hláturs á staðarbarnum. Í dag dugar einföld snerting á skjá til að dreifa fáfræði sinni um allan heim, þar sem hún er mögnuð, nýtt í hagnaðarskyni og umbunuð af reikniritum samfélagsmiðla. Tökum dæmi af eftirfarandi færslu á X sem mér var send nýlega: „Þeir s ö gðu ykkur að smj ö r og egg v æ ru ó holl me ðan þeir ýttu undir b ó lguvaldandi fr æ olíur sem eyðileggja ó n æ miskerfið ykkar. “ Hverjir eru „þeir“? Merkingin er augljós: skuggaleg klíka heilbrigðisyfirvalda og vísindamanna sem vinna saman að því að afvegaleiða almenning. En hvar eru sönnunargögnin? Sannleikurinn, eins og oft áður, er flóknari. Ráðleggingar um mataræði breytast með nýjum rannsóknum. Ferlið er ófullkomið og oft gallað, en það er ekki samsæri. Eitt af megineinkennum greinds hugar er hæfileikinn til að endurskoða skoðanir sínar í ljósi nýrra staðreynda. Þegar John Maynard Keynes var gagnrýndur fyrir ósamræmi svaraði hann frægt: „Þegar staðreyndirnar breytast, breyti é g sko ðun minni. Hvað gerir þú, herra? “ Í Heimskuólympíuleikunum er hins vegar vitsmunaleg sveigjanleiki guðlast, en þrjósk vissuhyggja dygð. Reglur Heimsku ó lympíuleikanna 1. Settu fram fáránlega fullyrðingu. 2. Afskrifaðu meginstraumsérfræðinga. 3. Gefðu í skyn að illgjarnt samsæri sé í gangi. 4. Búðu til þægilega falsútgáfu. Sannleikurinn er, eins og alltaf, flóknari: •Smjör og egg voru eitt sinn fordæmd vegna áhyggna af mettaðri fitu og kólesteróli. Með aukinni þekkingu færðust ráðleggingarnar frá algjöru banni yfir í hófsemi. Mannslíkaminn er flókið kerfi, og erfitt er að einangra orsakasamhengi milli fjölmargra þátta. •Skaðsemi transfitusýra – sem eitt sinn voru taldar hollari valkostur – afhjúpaðist með tímanum, rétt eins og áhyggjur af mjög unnum fræolíum. Nú eru fræolíur nýjasta blóraböggullinn í fæðuhræðsluáróðri, dæmdar með sömu vanhugsuðu einfölduninni og fyrri næringaráhyggjur. Enginn æðri aðili „neyddi“ fólk til að nota fræolíur á kostnað smjörs og eggja. Vísindaleg þekking stafar ekki frá himneskri opinberun; hún er áunnin í áratugi, prófuð, dregin í efa og sjálfsleiðrétt. Handb ó k „Allt er lygi “ Þetta hegðunarmynstur er ekki bundið við næringarfræði. Sama sálræna mynstur liggur að baki loftslagsafneitun, bóluefnahysteríu og ýmsum samsæriskenningum: •Loftslagsbreytingar? Annaðhvort stórfelld svik eða heimsendi. •11. september? Ekki verk Islamista, heldur innanhússráðabrugg, skipulagt niðurrif eða zíonistasamsæri. •Lendingá tunglinu? Auðvitað sviðsett. NASA notaði CGI árið 1969, löngu áður en tölvur gátu einu sinni búið til kúlulaga myndir. Raunveruleikinn er oft hægfara, óviss og leiðinlegur. Samsæriskenningar, hins vegar, bjóða upp á skýrleika, dramatík og spennandi „leyndan sannleika.“ Bertrand Russell setti fram móteitrið löngu síðan: „Ef f ó lk myndi venjast því að byggja skoðanir sínar á s ö nnunarg ö gnum og veita þeim aðeins þá vissu sem g ö gnin r é ttl æ ta, myndi það l æ kna flest mein heimsins. “ Í staðinn höfum við blómlegan iðnað áhrifavalda sem selja tilbúnar blekkingar til áhorfenda sem bregðast við með greind leikskólabarna. COVID – Brotið traust Svikahrappar fengu frjóan jarðveg á tímum COVID-heimsfaraldursins. Traust almennings á vísindum hrundi – ekki vegna utanaðkomandi árása, heldur vegna gerða hinna svokölluðu „sérfræðinga“ sjálfra. Embættismenn földu gögn, breiddu út hálfsannleika og fögnuðu nýfengnu valdi sínu yfir daglegu lífi fólks. Þeir sem drógu ákvarðanir í efa voru úthrópaðir sem trúvillingar, aðeins til að horfa upp á sömu ákvarðanir síðar endurskoðaðar eða yfirgefnar. Þetta brot á trausti var sjálfskapað. En ef fortíðin kennir okkur nokkuð, þá er það ekki að við eigum að afskrifa vísindi, heldur að verja verði þau gegn þeim sem spilla þeim innanfrá. Afleiðingar Heimsku ó lympíuleikanna Heimskuólympíuleikarnir eru ekki saklaus skemmtun. Þeir móta samfélög og bjaga stefnumótun. Rangfærslur eru nú aðaluppspretta þekkingar barna. Gagnrýnin hugsun er ekki arfgeng – hana þarf að kenna. Til að ala upp kynslóð sem er fær um rökhugsun, verður menntun að leggja áherslu á: 1. Hvernig á að meta staðh æ fingu Hvaða sönnunargögn liggja fyrir? Hvernig á að greina þessi gögn? 2. Hvernig á að þekkja r ö kvillur Tilvísun í vald: „Dr. X segir að fræolíur séu eitur!“ Dæmisöguskekkja: „Afi minn reykti sex pakka á dag og lifði til 95 ára.“ Fölsk tvígreining: „Annaðhvort trúir þú á ‘loftslagshysteri’ eða þú ert ‘vísindaneitari’.“ Post hoc rökvilla: „5G var kynnt, svo kom COVID – tilviljun?“ 3. Hvernig á að þekkja blekkingart æ kni Reiðihvöt: Hönnuð til að espa upp gremju. „Þeir lugu að þér“ bragðið: Rökfræðileg stytting í samsæriskenningu. Fölsk tortryggni: Þykist efast um allt, en trúir aðeins fáránlegustu valkostunum. Kirsuberjatínsla gagna: Velur eina rannsókn eða sérvitring og hundsar yfirgnæfandi vísindasamhljóm. Lokaorð Heimskuólympíuleikarnir voru eitt sinn afskekkt sjónarspil. Nú ráða þeir ríkjum í opinberri umræðu. Ef þessi þróun heldur áfram, mun framtíðin ekki tilheyra þeim sem hugsa skýrt. Hún mun tilheyra þeim sem eru háværastir, órökréttastir og sem dreifast hraðast. Og það verður ömurlegur heimur til arfleifðar fyrir næstu kynslóð. Rajan Parrikar f æ ddist í Goufylki Indlands, hlaut skaðmenntun í Bandaríkjunum og var endurb æ ttur á Íslandi. Vefsetur hans er https://parrikar.com Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Ríkisstjórn sem skeytir engu Diljá Matthíasardóttir skrifar Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar Skoðun Fólkið sem gleymdist í Grindavík Bryndís Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar Skoðun Á að sameina ÍSÍ og UMFÍ? Ómar Stefánsson skrifar Skoðun Elsku ASÍ, bara… Nei Sunna Arnardóttir skrifar Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Við höfum ekki efni á norsku leiðinni Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Sósíalistar á vaktinni í átta ár Sanna Magdalena Mörtudóttir skrifar Skoðun Styðjum þá sem bjarga okkur Jens Garðar Helgason skrifar Skoðun Hver er viðskiptalegur ávinningur af EES-samningnum? Sigurbjörn Svavarsson skrifar Skoðun Embætti þitt geta allir séð Ragnheiður Davíðsdóttir skrifar Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Sigursaga Evrópu í 21 ár Pawel Bartoszek skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin, Dagbjört og ESB Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Börnin á Gasa Ebba Margrét Magnúsdóttir skrifar Skoðun Myndir þú ráða fatlað fólk í vinnu? Alma Ýr Ingólfsdóttir skrifar Skoðun Hvað ert þú að gera? Eiður Welding skrifar Skoðun Rauðir sokkar á 1. maí Sveinn Ólafsson skrifar Skoðun 1. maí er líka fyrir fatlað fólk! Geirdís Hanna Kristjánsdóttir skrifar Skoðun Verkalýðshreyfingin á næsta leik í Evrópuumræðunni Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Á milli steins og sleggju Heinemann Ólafur Stephensen skrifar Skoðun Heiðrum íslenska hestinn Berglind Margo Þorvaldsdóttir skrifar Skoðun Allir eiga rétt á virku lífi — líka fatlað fólk Anna Margrét Bjarnadóttir skrifar Skoðun Er kominn tími á Útlendingafrí? Marion Poilvez skrifar Skoðun Janus og jakkalakkarnir Óskar Guðmundsson skrifar Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar Skoðun Hvað ætlar þú að vera þegar þú verður stór? Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Sjá meira
Fyrr á tímum hafði heimska sín eðlilegu mörk. Í versta falli gat heimskingi farið í taugarnar á fjölskyldu sinni, reynt á þolinmæði nágranna sinna og verið tilefni hláturs á staðarbarnum. Í dag dugar einföld snerting á skjá til að dreifa fáfræði sinni um allan heim, þar sem hún er mögnuð, nýtt í hagnaðarskyni og umbunuð af reikniritum samfélagsmiðla. Tökum dæmi af eftirfarandi færslu á X sem mér var send nýlega: „Þeir s ö gðu ykkur að smj ö r og egg v æ ru ó holl me ðan þeir ýttu undir b ó lguvaldandi fr æ olíur sem eyðileggja ó n æ miskerfið ykkar. “ Hverjir eru „þeir“? Merkingin er augljós: skuggaleg klíka heilbrigðisyfirvalda og vísindamanna sem vinna saman að því að afvegaleiða almenning. En hvar eru sönnunargögnin? Sannleikurinn, eins og oft áður, er flóknari. Ráðleggingar um mataræði breytast með nýjum rannsóknum. Ferlið er ófullkomið og oft gallað, en það er ekki samsæri. Eitt af megineinkennum greinds hugar er hæfileikinn til að endurskoða skoðanir sínar í ljósi nýrra staðreynda. Þegar John Maynard Keynes var gagnrýndur fyrir ósamræmi svaraði hann frægt: „Þegar staðreyndirnar breytast, breyti é g sko ðun minni. Hvað gerir þú, herra? “ Í Heimskuólympíuleikunum er hins vegar vitsmunaleg sveigjanleiki guðlast, en þrjósk vissuhyggja dygð. Reglur Heimsku ó lympíuleikanna 1. Settu fram fáránlega fullyrðingu. 2. Afskrifaðu meginstraumsérfræðinga. 3. Gefðu í skyn að illgjarnt samsæri sé í gangi. 4. Búðu til þægilega falsútgáfu. Sannleikurinn er, eins og alltaf, flóknari: •Smjör og egg voru eitt sinn fordæmd vegna áhyggna af mettaðri fitu og kólesteróli. Með aukinni þekkingu færðust ráðleggingarnar frá algjöru banni yfir í hófsemi. Mannslíkaminn er flókið kerfi, og erfitt er að einangra orsakasamhengi milli fjölmargra þátta. •Skaðsemi transfitusýra – sem eitt sinn voru taldar hollari valkostur – afhjúpaðist með tímanum, rétt eins og áhyggjur af mjög unnum fræolíum. Nú eru fræolíur nýjasta blóraböggullinn í fæðuhræðsluáróðri, dæmdar með sömu vanhugsuðu einfölduninni og fyrri næringaráhyggjur. Enginn æðri aðili „neyddi“ fólk til að nota fræolíur á kostnað smjörs og eggja. Vísindaleg þekking stafar ekki frá himneskri opinberun; hún er áunnin í áratugi, prófuð, dregin í efa og sjálfsleiðrétt. Handb ó k „Allt er lygi “ Þetta hegðunarmynstur er ekki bundið við næringarfræði. Sama sálræna mynstur liggur að baki loftslagsafneitun, bóluefnahysteríu og ýmsum samsæriskenningum: •Loftslagsbreytingar? Annaðhvort stórfelld svik eða heimsendi. •11. september? Ekki verk Islamista, heldur innanhússráðabrugg, skipulagt niðurrif eða zíonistasamsæri. •Lendingá tunglinu? Auðvitað sviðsett. NASA notaði CGI árið 1969, löngu áður en tölvur gátu einu sinni búið til kúlulaga myndir. Raunveruleikinn er oft hægfara, óviss og leiðinlegur. Samsæriskenningar, hins vegar, bjóða upp á skýrleika, dramatík og spennandi „leyndan sannleika.“ Bertrand Russell setti fram móteitrið löngu síðan: „Ef f ó lk myndi venjast því að byggja skoðanir sínar á s ö nnunarg ö gnum og veita þeim aðeins þá vissu sem g ö gnin r é ttl æ ta, myndi það l æ kna flest mein heimsins. “ Í staðinn höfum við blómlegan iðnað áhrifavalda sem selja tilbúnar blekkingar til áhorfenda sem bregðast við með greind leikskólabarna. COVID – Brotið traust Svikahrappar fengu frjóan jarðveg á tímum COVID-heimsfaraldursins. Traust almennings á vísindum hrundi – ekki vegna utanaðkomandi árása, heldur vegna gerða hinna svokölluðu „sérfræðinga“ sjálfra. Embættismenn földu gögn, breiddu út hálfsannleika og fögnuðu nýfengnu valdi sínu yfir daglegu lífi fólks. Þeir sem drógu ákvarðanir í efa voru úthrópaðir sem trúvillingar, aðeins til að horfa upp á sömu ákvarðanir síðar endurskoðaðar eða yfirgefnar. Þetta brot á trausti var sjálfskapað. En ef fortíðin kennir okkur nokkuð, þá er það ekki að við eigum að afskrifa vísindi, heldur að verja verði þau gegn þeim sem spilla þeim innanfrá. Afleiðingar Heimsku ó lympíuleikanna Heimskuólympíuleikarnir eru ekki saklaus skemmtun. Þeir móta samfélög og bjaga stefnumótun. Rangfærslur eru nú aðaluppspretta þekkingar barna. Gagnrýnin hugsun er ekki arfgeng – hana þarf að kenna. Til að ala upp kynslóð sem er fær um rökhugsun, verður menntun að leggja áherslu á: 1. Hvernig á að meta staðh æ fingu Hvaða sönnunargögn liggja fyrir? Hvernig á að greina þessi gögn? 2. Hvernig á að þekkja r ö kvillur Tilvísun í vald: „Dr. X segir að fræolíur séu eitur!“ Dæmisöguskekkja: „Afi minn reykti sex pakka á dag og lifði til 95 ára.“ Fölsk tvígreining: „Annaðhvort trúir þú á ‘loftslagshysteri’ eða þú ert ‘vísindaneitari’.“ Post hoc rökvilla: „5G var kynnt, svo kom COVID – tilviljun?“ 3. Hvernig á að þekkja blekkingart æ kni Reiðihvöt: Hönnuð til að espa upp gremju. „Þeir lugu að þér“ bragðið: Rökfræðileg stytting í samsæriskenningu. Fölsk tortryggni: Þykist efast um allt, en trúir aðeins fáránlegustu valkostunum. Kirsuberjatínsla gagna: Velur eina rannsókn eða sérvitring og hundsar yfirgnæfandi vísindasamhljóm. Lokaorð Heimskuólympíuleikarnir voru eitt sinn afskekkt sjónarspil. Nú ráða þeir ríkjum í opinberri umræðu. Ef þessi þróun heldur áfram, mun framtíðin ekki tilheyra þeim sem hugsa skýrt. Hún mun tilheyra þeim sem eru háværastir, órökréttastir og sem dreifast hraðast. Og það verður ömurlegur heimur til arfleifðar fyrir næstu kynslóð. Rajan Parrikar f æ ddist í Goufylki Indlands, hlaut skaðmenntun í Bandaríkjunum og var endurb æ ttur á Íslandi. Vefsetur hans er https://parrikar.com
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun
Skoðun Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir skrifar
Skoðun Rússar pyntuðu og myrtu úkraínsku blaðakonuna Viktoriiu Roshchyna Erlingur Erlingsson skrifar
Skoðun Gigtarmaí 2025 – Stuðlum að forvörnum, fræðslu og vitundarvakningu Hrönn Stefánsdóttir skrifar
Skoðun Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty skrifar
Skoðun Hver á dómur að vera hjá ungmenni fyrir að fremja alvarlegt afbrot, jafnvel morð? Davíð Bergmann skrifar
Skoðun Jafnréttisbaráttan er brýnni en nokkru sinni fyrr Kolbrún Halldórsdóttir,Sunna Kristín Símonardóttir skrifar
Opið bréf til hæstvirts innviðaráðherra, Eyjólfs Ármannssonar, um íslensku og ábyrgð Nichole Leigh Mosty Skoðun
Áskorun til ráðherra mennta- og barnamála og ráðherra menningarmála Anna Klara Georgsdóttir Skoðun