Réttindagæsla fatlaðs fólks á valdi þekkingarleysis Jón Þorsteinn Sigurðsson skrifar 13. janúar 2025 09:03 Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Málefni fatlaðs fólks Mest lesið Halldór 12.07.25 Halldór Tjaldið fellt í leikhúsi fáránleikans Vésteinn Ólason Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Málþófs klúður Sægreifa-flokkanna Jón Þór Ólafsson Skoðun Sóvésk sápuópera Franklín Ernir Kristjánsson Skoðun Græna vöruhúsið setur svartan blett á íslenskt samfélag Davíð Aron Routley Skoðun Heilbrigðisreglugerð WHO: Hagsmunir eða heimska? Júlíus Valsson Skoðun Dæmt um efni, Hörður Árni Finnsson,Elvar Örn Friðriksson,Snæbjörn Guðmundsson Skoðun Flugnám - Annar hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson Skoðun Að koma út í lífið með verri forgjöf, hvernig tilfinning er það? Davíð Bergmann Skoðun Skoðun Skoðun Að koma út í lífið með verri forgjöf, hvernig tilfinning er það? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Tjaldið fellt í leikhúsi fáránleikans Vésteinn Ólason skrifar Skoðun Heilbrigðisreglugerð WHO: Hagsmunir eða heimska? Júlíus Valsson skrifar Skoðun Málþófs klúður Sægreifa-flokkanna Jón Þór Ólafsson skrifar Skoðun Græna vöruhúsið setur svartan blett á íslenskt samfélag Davíð Aron Routley skrifar Skoðun Dæmt um efni, Hörður Árni Finnsson,Elvar Örn Friðriksson,Snæbjörn Guðmundsson skrifar Skoðun Flugnám - Annar hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Sóvésk sápuópera Franklín Ernir Kristjánsson skrifar Skoðun Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Dæmir sig sjálft Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Mega blaðamenn ljúga? Páll Steingrímsson skrifar Skoðun Ákall um nægjusemi í heimi neyslubrjálæðis Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir skrifar Skoðun Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir skrifar Skoðun Samstarf er lykill að framtíðinni Magnús Þór Jónsson skrifar Skoðun Kjarnorkuákvæði? Dagur B. Eggertsson skrifar Skoðun Hver erum við? Hvert stefnum við? Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar Skoðun Hugtakið valdarán gengisfellt Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ábyrgðin er þeirra Vilhjálmur Árnason skrifar Skoðun Dæmt um form, ekki efni Hörður Arnarson skrifar Skoðun Að þröngva lífsskoðun upp á annað fólk Sævar Þór Jónsson skrifar Skoðun Um fundarstjórn forseta Bryndís Haraldsdóttir skrifar Skoðun Hjálpartæki – fyrir hverja? Júlíana Magnúsdóttir skrifar Skoðun Flugnám - Fyrsti hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland skrifar Skoðun Í 1.129 daga hefur Alþingi hunsað jaðarsettasta hóp samfélagsins Grímur Atlason skrifar Skoðun Tekur ný ríkisstjórn af skarið? Árni Einarsson skrifar Skoðun Strandveiðar í gíslingu – Alþingi sveltir sjávarbyggðir Árni Björn Kristbjörnsson skrifar Skoðun Rölt að botninum Smári McCarthy skrifar Sjá meira
Um áramót var gerð sú sérkennilega ráðstöfun að leggja niður störf þáverandi Réttindagæslumanna fatlaðs fólks hjá stjórnarráðinu og fela þau í staðinn einkaaðilum með ráðningu. Úr þessu spratt sparnaður hjá hinu opinbera, ef marka má yfirlýsingar ráðuneytisins, en um leið fóru reynslumiklir réttindagæslumenn og bakhjarlar fatlaðs fólks í atvinnuleit og á vit nýrra áskoranna, starfsmenn sem höfðu byggt upp ómetanlega sérfræðiþekkingu í þágu þeirra sem eiga undir högg að sækja. Einn blaðamaður benti á í færslu á samfélagsmiðlum að réttarvernd fatlaðs fólks ætti að vera tryggð fyrir í okkar samfélagi, til þess væru kærunefndir, lögreglan, saksóknarar, dómstólar, lögfræðingar og fleiri. En staðreyndin er sú að þessa stofnanir sumar hverjar búa yfir takmarkaðri sérþekkingu á réttindamálum fatlaðs fólks, rétt eins og reynslan sýnir. Réttindabrot gegn fötluðu fólki eru oft ósýnileg og langtum algengari en almennt er talið. Erfiðleikar fólks með fötlun í kerfinu stafa iðulega af skorti á innsýn, reynslu og nálgun sem tekur mið af einstökum aðstæðum fatlaðs fólks. Réttindagæslumenn fatlaðs fólks hafa frá upphafi sinnt lögbundnu hlutverki sem sérfræðingar í réttindabrotum, viðeigandi aðlögun og stuðningi sem tekur mið af 12. grein Samnings Sameinuðu þjóðanna um réttindi fatlaðs fólks. Þar er kveðið á um að fatlað fólk skuli njóta sömu lagalegu viðurkenningar og aðrir. Það er engin tilviljun að lögin um Réttindagæslu skylda þessa aðila (Réttindagæslumenn) til að vera milliliðir og málsvarar í samskiptum við lögreglu, dómstóla og stjórnsýslu, hlutverk sem krefst sérhæfðrar fagþekkingar, reynslu og trausts. Til að tryggja raunverulega réttarvernd fatlaðs fólks þurfa þessir einstaklingar að geta byggt upp langtímasamband við einstaklinga, lært að virða óhefðbundin tjáskipti og gengið inn í erfiðar aðstæður, til dæmis ef viðkomandi býr við ofbeldi eða kúgun. Að brjóta upp slíka þjónustu skyndilega er stórskaðlegt, því þekking og tengsl rofna. Innleiða þarf þá nýtt fólk inn í verklag og tryggja að farið sé eftir því. Afleiðingin er sú að fatlað fólk dregur úr leit sinni að réttlæti, það upplifir að það standi eitt og yfirgefið á meðan slík innleiðing stendur yfir. Enginn efast um að starfsmenn sem ráðnir hafa verið í stað fyrrum réttindagæslumanna séu færir fagmenn og vilji gera sitt besta. Staðreyndin er að þeir hafa ekki þá sértæku reynslu sem byggst hefur upp á þeim rúma áratug sem liðin er frá setningu laga um réttindagæslu og hafa ekki starfað eftir því verklagi sem lögin gera kröfu um og ráðuneytið setti árið 2015. Reynsla þeirra sem starfað hafa til fjölda ára við réttindagæslu er ómetanleg. Ljóst er að sú þekking sem var hefur ekki verið flutt yfir í nýtt umhverfi með fullnægjandi hætti þó mikill vilji hafi verið fyrir hendi að svo yrði. Enn og aftur situr því fatlað fólk eftir, svipt stöðugleika, tengslaneti og þeim vörnum sem eru nauðsynlegar til að fatlaðir einstaklingar njóta sömu lagalegu réttinda og ófatlaðir. Hér er ekki um að ræða „sérréttindi“, heldur óumdeilanlega réttarbót fyrir hóp sem samfélagið reynist allt of oft vanbúið að hlusta á. Ákvörðun um að leggja niður þessa mikilvægu sérfræðistöður og það án þess að tryggja fullnægjandi yfirfærslu þekkingar er því óskiljanlegt skref aftur á bak í réttindamálum fatlaðs fólks. Líkt og segir í bókinni Handbook of Human Resource Management Practice eftir Armstrong frá árinu 2014, skiptir vönduð og fagleg innleiðing starfsmanna sköpum fyrir árangur skipulagsheilda, þar sem slíkt móttökuferli tryggir samfellu í þjónustu, eykur starfsánægju og framleiðni, dregur úr líkum á mistökum eða óöryggi, auk þess að efla traust og styrkja tengsl starfsmanna við skipulagsheildir. Ef ráðherrar og aðrir ábyrgðaraðilar slíkrar ákvarðanatöku átta sig ekki á raunverulegum afleiðingum þessarar tímabundnu lausnar og telja hana farsæla, eru þeir á braut skammsýni. Það er augljós afturför að þurrka út ára- og áratugareynslu og víkja öflugum mannauði til hliðar. Þegar sérfræðiþekkingu er kollvarpað tapast ómetanleg reynsla sem er ekki aðgengileg í kjölfarið. Slíkar aðgerðir að ýta sérfræðiþekkingu til hliðar og takmarka faglegan stuðning eru aðferðir sem þekkjast víða þar sem valdi er beitt til að draga úr mannréttindum og viðhalda óréttlæti eins og Sally Engle Merry bendir á í bók sinni Human Rights and Gender Violence: Translating International Law into Local Justice geta stjórnvöld eða önnur ráðandi öfl með þessum hætti skapað aðstæður sem treysta misskiptingu og halda jaðarsettum hópum í varnarleysi. Ábyrgðin liggur hjá stjórnvöldum, en spurningin er hvort þau hafi vilja, eða skýrleika til að viðurkenna alvarleika málsins og bregðast við af fullum þunga. Höfundur er fyrrum Réttindagæslu maður fatlaðs fólks.
Skoðun Á hvaða vegferð er ríkisstjórn Kristrúnar Frostadóttur gagnvart sjávarútvegssveitarfélögunum? Anton Guðmundsson skrifar
Skoðun Hvað hefur áunnist á 140 dögum? Heiða Björg Hilmisdóttir,Dóra Björt Guðjónsdóttir,Sanna Magdalena Mörtudóttir,Helga Þórðardóttir,Líf Magneudóttir skrifar
Skoðun Í skugga virkjana, þegar náttúran fær ekki að tala: Hvammsvirkjun lamin í gegn með góðu og illu Gunnar Þór Jónsson,Svanborg R. Jónsdóttir skrifar
Skoðun Fjármálalæsi í fríinu – fjárfesting sem endist lengur en sólbrúnkan! Íris Björk Hreinsdóttir skrifar
Skoðun Flugnám - Fyrsti hluti: Menntasjóður námsmanna og ECTS einingar Matthías Arngrímsson skrifar