Jöklafræðingur heiðursfélagi í Alþjóðasambandi stjarnfræðinga Kjartan Kjartansson skrifar 3. september 2024 07:01 Snævarr við sjónaukann og búnaðinn sem hann notar við mælingar sínar á fjarlægum fyrirbærum eins og breytistjörnum og fjarreikistjörnum. Snævarr Guðmundsson Íslenskur jöklafræðingur sem helgar stóran hluta frítíma síns athugunum á næturhimninum var gerður heiðursfélagi í Alþjóðasambandi stjarnfræðinga í síðasta mánuði. Hann segir vægi áhugastjarnfræðinga sífellt að aukast. Alþjóðasamband stjarnfræðinga (IAU) er skipað stjarn- og stjarneðlisfræðingum frá níutíu löndum og landsvæðum og 85 landssamböndum. Á undanförnum árum hefur sambandið byrjað að viðurkenna framlag áhugamanna sem eru ekki stjörnufræðimenntaðir með heiðursaðild að félaginu. Einn þeirra fimmtán heiðursfélaga sem sambandið samþykkti á allsherjarþingi sínu í Höfðaborg í Suður-Afríku í síðasta mánuði var Snævarr Guðmundsson, jöklafræðingur á Höfn í Hornafirði. Hann var tilnefndur af landsnefnd Stjarnvísindafélags Íslands og er fyrsti Íslendingurinn sem verður heiðursfélagi í sambandinu. Snævarr hlaut heiðurinn fyrir mælingar sínar á svonefndum breytistjörnum, myrkvatvístirnum og þvergöngum fjarreikistjarna og framlag sit í að kynna stjörnufræði fyrir almenningi. Breytistjörnur eru hvers kyns stjörnur með breytilega birtu, hvort sem breytileikinn stafar af innra eðli stjörnunnar eða utanaðkomandi þáttum eins og fylgistjörnu. Myrkvastjörnur eru tvístirni, tvær stjörnur með sameiginlega þyngdarmiðju, sem eru svo nærri hvor annarri og svo langt frá jörðu að ekki er hægt að greina á milli þeirra í sjónaukum. Gangi þær fyrir hvor aðra breytist birtustig myrkvastjörnunnar. Möguleikar áhugamanna stóraukist Athuganir sínar gerir Snævarr með sjónauka sem er fjörutíu sentímetrar að þvermáli, um það bil eins og sextán tommu pítsa, í Hornafirði. Sjónaukinn safnar um það bil fimm þúsund sinnum meira ljósi en mannsaugað er fært um. Aðgangur að stafrænni tækni sem þessari gjörbreytti því sem áhugastjörnufræðingar, sem Snævarr kýs að kalla stjarnmælingamenn þar sem þeir fást ekki við hefðbundna stjörnuskoðun, gátu gert. „Vægi þeirra hefur sífellt verið að aukast á undanförnum tuttugu árum,“ segir Snævarr sem áætlar að um 1.500 áhugamenn stundi sams konar mælingar og hann. Stjarnmælingamenn gera þannig ýmis konar athuganir sem stóru stjörnustöðvarnar eða sjónaukarnir komast ekki yfir. Gögn sín senda þeir svo í gagnabanka þar sem þau bíða staðfestingar. Stjörnukort sem sýnir staðsetningu fjarreikistjörnunnar HAT-P-9-b í stjörnumerkinu Ökumanninum sem Snævarr hefur mælt. Reikistjarna er svonefndur heitur Júpíterrisi með um tvo þriðju massa Júpíters sem gengur um móðurstjörnu sína á tæpum fjórum jarðneskum dögum. Til samanburðar tekur það Júpíter tólf ár að ganga einn hring um sólina okkar.Snævarr Guðmundsson Eins og að mæla götuljós yfir hálfan Faxaflóa Á meðal þess sem Snævarr gerir er að fylgja eftir uppgötvunum fjarreikistjarna, reikistjarna á braut um fjarlægar stjörnur, með frekari mælingum. Fjarreikistjarna er meðal annars leitað með því að skima eftir örlitlum breytingum í birtu stjarna þegar reikistjarna gengur á milli þeirra og jarðarinnar. Sú aðferð er nefnd þvergönguaðferðin og er gríðarlegt nákvæmnisverk enda getur birtan frá móðurstjörnunni verið milljónfalt meiri en sú sem berst frá reikistjörnunni. „Þessi birtubreyting er mjög lítil. Hún er sambærileg við að þú myndir beina sjónauka á ljósastaur í Keflavík frá Reykjavík og það flýgur fluga fyrir ljósluktina og þú mælir þá birtubreytingu sem þá verður,“ segir hann. Ánægjuleg brekka Snævarr hefur fylgst með stjörnunum í hátt fjóra áratugi. Þegar hann rakst á grein sem fjallaði um hvernig framlag frá áhugamönnum gæti haft vísindalegt vægi fannst honum það spennandi kostur enda ekki ýkja margar vísindagreinar sem hafa rými fyrir áhugamenn. „Þetta fannst mér mjög heillandi og vissi að það myndi auka mína þekkingu á stjörnufræði og vísindum að reyna komast inn í þetta.“ Í framhaldinu las Snævarr sér til, keypti sér ljósmæli fyrir sjónaukann og tók nýja áhugamálið stig af stigi. „Þetta var mikil brekka að læra því það er svo margt sem þarf að hafa í huga en ég hafði bara mikla ánægju af því þannig að það var aldrei neitt nema ánægja að leggja í þá brekku. Um leið og þú ferð að sjá niðurstöðurnar, sjá hvernig stjarna breytir um birtu, er eins og þú sért að starta bíl, það bara kveikir í þér,“ segir hann. Snævarr fæst einnig við hefðbundna stjörnuljósmyndun í hjáverkum. Þessi mynd er af Keiluþokunni (NGC 2264), Refsfeldinum og Flöktþoku Hubble.Snævarr Guðmundsson Jöklafræðingur á daginn, stjarnmælingamaður á kvöldin Snævarr hefur nú fylgst með breytistjörnum frá árinu 2004 og sex árum seinna mældi hann sína fyrstu fjarreikistjörnu, fyrstur Íslendinga. Hann hefur nú mælt fleiri en 120 þvergöngur frá Íslandi, nokkuð sem krefst talsverðrar elju vegna veðuraðstæðna. Áhugamálið er raunar ákaflega tímafrekt. Snævarr segir hvern viðburð taka að minnsta kosti sex tíma í ljósmælingu. Við bætist einn til tveir tímar í undirbúning og frágang og svo þarf að vinna úr gögnunum. „Hvert kvöld er undirlagt í hvert fyrirbæri,“ segir hann. Til viðbótar skrifar Snævarr svo um hverjar mælingar sem tekur talsverðan tíma til viðbótar. „Það er mikill tími sem fer í þetta en þetta er bara ánægja fyrir mig. Ég segi það að á daginn vinni ég sem jöklafræðingur hjá Náttúrustofu Suðausturlands og þegar ég kem heim gerist ég stjarnmælingamaður.“ Geimurinn Vísindi Sveitarfélagið Hornafjörður Mest lesið Níu sviptir leyfi meðan á annað hundrað kvartana hafa borist Innlent Ferðamaður neitaði að borga reikninginn og lét öllum illum látum Innlent Stungumanni í Bankastrætismálinu aftur stungið í steininn Innlent Lést við tökur á Emily in Paris Erlent Eigandi Sante segir málið gjörunnið: „Frelsið sigrar alltaf að lokum” Innlent „Forsetinn var aldrei óviðeigandi við neinn“ Erlent Farþegar látnir sofa á gólfinu á hóteli í Keflavík Innlent „Beint frá býli dagurinn“ býður landsmönnum í heimsókn Innlent Útihátíð fyrir ungmenni gekk eins og í sögu Innlent Serena Williams opnar sig um notkun þyngdarstjórnunarlyfja Lífið Fleiri fréttir Gríðarlegt magn myndefnis til skoðunar hjá lögreglu Leiðist „linnulaust væl” Íslendinga yfir réttu málfari Eigandi Sante segir málið gjörunnið: „Frelsið sigrar alltaf að lokum” 99 ára gömul tombóla á Borg í Grímsnesi og engin núll Vínsali býst við ákæru, kúnnalisti Epstein og stemming í bænum Reiðhjólabændur með vaktað hjólastæði í Traðarkoti til miðnættis Níu sviptir leyfi meðan á annað hundrað kvartana hafa borist „Beint frá býli dagurinn“ býður landsmönnum í heimsókn Útihátíð fyrir ungmenni gekk eins og í sögu Ferðamaður neitaði að borga reikninginn og lét öllum illum látum Stungumanni í Bankastrætismálinu aftur stungið í steininn Sjö ára hlaupari kemur hópnum yfir línuna í sjötta maraþoninu á morgun Skoða að flýta aðgerðum í húsnæðismálum til að ná tökum á verðbólgunni „Versti tíminn, allra versti tíminn“ Gamall þristur strand vegna skorts á bensíni Hátt í tveggja tíma veðmálaauglýsing í boði Rúv Hraðbankinn ófundinn, hungursneyð og skólar hefjast Farþegar látnir sofa á gólfinu á hóteli í Keflavík Grunaður hraðbankaþjófur í gæslu eftir allt saman Þurfa að bíða lengur eftir að komast í Sundhöllina Bíll konunnar sást á upptöku Þáttastjórnendum X-sins sagt upp Líta málið „mjög alvarlegum augum“ Hella áfenginu niður og hringja í foreldra Tuttugu milljónir í bankanum og kona í gæsluvarðhaldi Rigning og rok í methlaupi Sleppt úr gæsluvarðhaldi en málið enn til rannsóknar Hlaup hafið úr Hafrafellslóni Hungursneyð lýst yfir og forsætisráðherra segir alþjóðasamfélagið ráðalaust Aðstoðar allt að fimmtán ára gömul börn að hætta með bleyju Sjá meira
Alþjóðasamband stjarnfræðinga (IAU) er skipað stjarn- og stjarneðlisfræðingum frá níutíu löndum og landsvæðum og 85 landssamböndum. Á undanförnum árum hefur sambandið byrjað að viðurkenna framlag áhugamanna sem eru ekki stjörnufræðimenntaðir með heiðursaðild að félaginu. Einn þeirra fimmtán heiðursfélaga sem sambandið samþykkti á allsherjarþingi sínu í Höfðaborg í Suður-Afríku í síðasta mánuði var Snævarr Guðmundsson, jöklafræðingur á Höfn í Hornafirði. Hann var tilnefndur af landsnefnd Stjarnvísindafélags Íslands og er fyrsti Íslendingurinn sem verður heiðursfélagi í sambandinu. Snævarr hlaut heiðurinn fyrir mælingar sínar á svonefndum breytistjörnum, myrkvatvístirnum og þvergöngum fjarreikistjarna og framlag sit í að kynna stjörnufræði fyrir almenningi. Breytistjörnur eru hvers kyns stjörnur með breytilega birtu, hvort sem breytileikinn stafar af innra eðli stjörnunnar eða utanaðkomandi þáttum eins og fylgistjörnu. Myrkvastjörnur eru tvístirni, tvær stjörnur með sameiginlega þyngdarmiðju, sem eru svo nærri hvor annarri og svo langt frá jörðu að ekki er hægt að greina á milli þeirra í sjónaukum. Gangi þær fyrir hvor aðra breytist birtustig myrkvastjörnunnar. Möguleikar áhugamanna stóraukist Athuganir sínar gerir Snævarr með sjónauka sem er fjörutíu sentímetrar að þvermáli, um það bil eins og sextán tommu pítsa, í Hornafirði. Sjónaukinn safnar um það bil fimm þúsund sinnum meira ljósi en mannsaugað er fært um. Aðgangur að stafrænni tækni sem þessari gjörbreytti því sem áhugastjörnufræðingar, sem Snævarr kýs að kalla stjarnmælingamenn þar sem þeir fást ekki við hefðbundna stjörnuskoðun, gátu gert. „Vægi þeirra hefur sífellt verið að aukast á undanförnum tuttugu árum,“ segir Snævarr sem áætlar að um 1.500 áhugamenn stundi sams konar mælingar og hann. Stjarnmælingamenn gera þannig ýmis konar athuganir sem stóru stjörnustöðvarnar eða sjónaukarnir komast ekki yfir. Gögn sín senda þeir svo í gagnabanka þar sem þau bíða staðfestingar. Stjörnukort sem sýnir staðsetningu fjarreikistjörnunnar HAT-P-9-b í stjörnumerkinu Ökumanninum sem Snævarr hefur mælt. Reikistjarna er svonefndur heitur Júpíterrisi með um tvo þriðju massa Júpíters sem gengur um móðurstjörnu sína á tæpum fjórum jarðneskum dögum. Til samanburðar tekur það Júpíter tólf ár að ganga einn hring um sólina okkar.Snævarr Guðmundsson Eins og að mæla götuljós yfir hálfan Faxaflóa Á meðal þess sem Snævarr gerir er að fylgja eftir uppgötvunum fjarreikistjarna, reikistjarna á braut um fjarlægar stjörnur, með frekari mælingum. Fjarreikistjarna er meðal annars leitað með því að skima eftir örlitlum breytingum í birtu stjarna þegar reikistjarna gengur á milli þeirra og jarðarinnar. Sú aðferð er nefnd þvergönguaðferðin og er gríðarlegt nákvæmnisverk enda getur birtan frá móðurstjörnunni verið milljónfalt meiri en sú sem berst frá reikistjörnunni. „Þessi birtubreyting er mjög lítil. Hún er sambærileg við að þú myndir beina sjónauka á ljósastaur í Keflavík frá Reykjavík og það flýgur fluga fyrir ljósluktina og þú mælir þá birtubreytingu sem þá verður,“ segir hann. Ánægjuleg brekka Snævarr hefur fylgst með stjörnunum í hátt fjóra áratugi. Þegar hann rakst á grein sem fjallaði um hvernig framlag frá áhugamönnum gæti haft vísindalegt vægi fannst honum það spennandi kostur enda ekki ýkja margar vísindagreinar sem hafa rými fyrir áhugamenn. „Þetta fannst mér mjög heillandi og vissi að það myndi auka mína þekkingu á stjörnufræði og vísindum að reyna komast inn í þetta.“ Í framhaldinu las Snævarr sér til, keypti sér ljósmæli fyrir sjónaukann og tók nýja áhugamálið stig af stigi. „Þetta var mikil brekka að læra því það er svo margt sem þarf að hafa í huga en ég hafði bara mikla ánægju af því þannig að það var aldrei neitt nema ánægja að leggja í þá brekku. Um leið og þú ferð að sjá niðurstöðurnar, sjá hvernig stjarna breytir um birtu, er eins og þú sért að starta bíl, það bara kveikir í þér,“ segir hann. Snævarr fæst einnig við hefðbundna stjörnuljósmyndun í hjáverkum. Þessi mynd er af Keiluþokunni (NGC 2264), Refsfeldinum og Flöktþoku Hubble.Snævarr Guðmundsson Jöklafræðingur á daginn, stjarnmælingamaður á kvöldin Snævarr hefur nú fylgst með breytistjörnum frá árinu 2004 og sex árum seinna mældi hann sína fyrstu fjarreikistjörnu, fyrstur Íslendinga. Hann hefur nú mælt fleiri en 120 þvergöngur frá Íslandi, nokkuð sem krefst talsverðrar elju vegna veðuraðstæðna. Áhugamálið er raunar ákaflega tímafrekt. Snævarr segir hvern viðburð taka að minnsta kosti sex tíma í ljósmælingu. Við bætist einn til tveir tímar í undirbúning og frágang og svo þarf að vinna úr gögnunum. „Hvert kvöld er undirlagt í hvert fyrirbæri,“ segir hann. Til viðbótar skrifar Snævarr svo um hverjar mælingar sem tekur talsverðan tíma til viðbótar. „Það er mikill tími sem fer í þetta en þetta er bara ánægja fyrir mig. Ég segi það að á daginn vinni ég sem jöklafræðingur hjá Náttúrustofu Suðausturlands og þegar ég kem heim gerist ég stjarnmælingamaður.“
Breytistjörnur eru hvers kyns stjörnur með breytilega birtu, hvort sem breytileikinn stafar af innra eðli stjörnunnar eða utanaðkomandi þáttum eins og fylgistjörnu. Myrkvastjörnur eru tvístirni, tvær stjörnur með sameiginlega þyngdarmiðju, sem eru svo nærri hvor annarri og svo langt frá jörðu að ekki er hægt að greina á milli þeirra í sjónaukum. Gangi þær fyrir hvor aðra breytist birtustig myrkvastjörnunnar.
Geimurinn Vísindi Sveitarfélagið Hornafjörður Mest lesið Níu sviptir leyfi meðan á annað hundrað kvartana hafa borist Innlent Ferðamaður neitaði að borga reikninginn og lét öllum illum látum Innlent Stungumanni í Bankastrætismálinu aftur stungið í steininn Innlent Lést við tökur á Emily in Paris Erlent Eigandi Sante segir málið gjörunnið: „Frelsið sigrar alltaf að lokum” Innlent „Forsetinn var aldrei óviðeigandi við neinn“ Erlent Farþegar látnir sofa á gólfinu á hóteli í Keflavík Innlent „Beint frá býli dagurinn“ býður landsmönnum í heimsókn Innlent Útihátíð fyrir ungmenni gekk eins og í sögu Innlent Serena Williams opnar sig um notkun þyngdarstjórnunarlyfja Lífið Fleiri fréttir Gríðarlegt magn myndefnis til skoðunar hjá lögreglu Leiðist „linnulaust væl” Íslendinga yfir réttu málfari Eigandi Sante segir málið gjörunnið: „Frelsið sigrar alltaf að lokum” 99 ára gömul tombóla á Borg í Grímsnesi og engin núll Vínsali býst við ákæru, kúnnalisti Epstein og stemming í bænum Reiðhjólabændur með vaktað hjólastæði í Traðarkoti til miðnættis Níu sviptir leyfi meðan á annað hundrað kvartana hafa borist „Beint frá býli dagurinn“ býður landsmönnum í heimsókn Útihátíð fyrir ungmenni gekk eins og í sögu Ferðamaður neitaði að borga reikninginn og lét öllum illum látum Stungumanni í Bankastrætismálinu aftur stungið í steininn Sjö ára hlaupari kemur hópnum yfir línuna í sjötta maraþoninu á morgun Skoða að flýta aðgerðum í húsnæðismálum til að ná tökum á verðbólgunni „Versti tíminn, allra versti tíminn“ Gamall þristur strand vegna skorts á bensíni Hátt í tveggja tíma veðmálaauglýsing í boði Rúv Hraðbankinn ófundinn, hungursneyð og skólar hefjast Farþegar látnir sofa á gólfinu á hóteli í Keflavík Grunaður hraðbankaþjófur í gæslu eftir allt saman Þurfa að bíða lengur eftir að komast í Sundhöllina Bíll konunnar sást á upptöku Þáttastjórnendum X-sins sagt upp Líta málið „mjög alvarlegum augum“ Hella áfenginu niður og hringja í foreldra Tuttugu milljónir í bankanum og kona í gæsluvarðhaldi Rigning og rok í methlaupi Sleppt úr gæsluvarðhaldi en málið enn til rannsóknar Hlaup hafið úr Hafrafellslóni Hungursneyð lýst yfir og forsætisráðherra segir alþjóðasamfélagið ráðalaust Aðstoðar allt að fimmtán ára gömul börn að hætta með bleyju Sjá meira