Um flug geirfuglsins Sigríður Hagalín Björnsdóttir skrifar 4. júní 2024 08:00 Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fuglar Íslensk tunga Ríkisútvarpið Fjölmiðlar Mest lesið Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Samtalið um dauðann veldur okkur óöryggi Ingrid Kuhlman skrifar Skoðun Sköpum störf við hæfi! Unnur Hrefna Jóhannsóttir skrifar Skoðun Immigrant Women: Essential Workers, Rising Voices on Labor Day Maru Alemán skrifar Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson skrifar Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason skrifar Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Sjá meira
Á þessum degi, 4. júní, fyrir réttum 180 árum, sigldi hópur manna frá Höfnum í þeim göfuga tilgangi að varðveita íslenska geirfuglinn. Þeir klifu fertugan hamar Eldeyjar, fundu þar tvo geirfugla á klettasnös og sneru þá úr hálsliðnum, fluttu síðan hræin með sér til lands og komu þeim í hendur Siemsens kaupmanns í Reykjavík. Hann greiddi þeim 300 krónur fyrir hvort stykki, og seldi síðan áfram til erlendra vísindamanna. Tveir síðustu geirfuglarnir sem vitað er með vissu að hafi verið til í veröldinni voru síðan stoppaðir upp og varðveittir á söfnum. Hvaða lærdóm má draga af þessum atburði? Eflaust eitthvað um heimsku og skammsýni allra þeirra sem komu að máli, en ég held að enginn þeirra hafi verið knúinn áfram af illum hvötum. Þetta voru sennilega allt góðir menn og velmeinandi, og ég dreg fyrst og fremst þessa ályktun af atburðinum: of einstrengingsleg varðveisla tegundanna getur hreinlega útrýmt þeim. Mér dettur ekki í hug að líkja íslenskri tungu við íslenska geirfuglinn. Hún er hvorki stór né klunnaleg, og þaðan af síður ófleyg eða ósjálfbjarga. En ég óttast að sumir einlægir velunnarar hennar skapi henni sömu örlög og geirfuglinum; að varðveisla hennar ríði henni á endanum að fullu. Íslensk tunga er, enn sem komið er, sprellifandi. Hún er í fantaformi, í daglegri notkun í alls konar munnum og kollum, ungum og gömlum, lærðum og ólærðum, innfæddum og aðfluttum, á Íslandi og í útlöndum. Sjálfsagt hafa aldrei eins margir, á einum tíma, talað, lesið og skrifað íslensku og í dag. Eins og öll heilbrigð og lifandi fyrirbæri í veröldinni tekur hún stöðugum breytingum, lagar sig að hugsun og tilfinningu hvers sem notar hana. Hún er máttugt og margbrotið verkfæri, það er gaman að nota hana. Undanfarið hafa margir góðir, velmeinandi menn stigið fram íslenskunni til varnar. Þeir halda því fram að sjálft Ríkisútvarpið hafi bannað viðteknar málvenjur og málfræðireglur, og ætli að venja þjóðina á nýstárlegt og kynhlutlaust mál, með góðu eða illu. Netheimar loga, formaður Miðflokksins skrifar ógnarlanga grein um málið í Morgunblaðið og menningarmálaráðherra hefur kallað útvarpsstjóra á teppið. Engu máli virðist skipta að Ríkisútvarpið beri af sér sakir og bendi á að þar innandyra sé fólk bara að reyna að vanda sig, því sé frjálst að nota það orðalag sem því þykir eðlilegt, svo lengi sem það teljist ekki beinlínis rangt. Og hér er rétt að árétta að íslensk tunga varð ekki til í kringum, eða út af reglum um rétt málfar og stafsetningu. Hún var ein ólgandi, skapandi, lífræn súpa um aldir áður en fyrsti málfræðingurinn settist niður og skrifaði ritgerð sína, og mörgum öldum áður en þeir góðu menn Björn Guðfinnsson og Árni Bö reyndu að koma á hana böndum, staðla hana og sjá til þess að allir – allir – notuðu nákvæmlega sama ritháttinn og málfræðireglurnar. Enginn þeirra Snorra Sturlusonar, Hallgríms Péturssonar, Jónasar Hallgrímssonar eða Halldórs Laxness hefði staðist þeirra ströngu kröfur. Þeir þrír fyrrnefndu hefðu sennilega orðið steinhissa að sjá ljóð sín og texta öll útkrotuð í leiðréttingum, sá síðastnefndi kærði sig kollóttan. Ég ætla að leyfa mér að fullyrða að íslenskunni stafar engin hætta af því að sum okkar tali stundum um fólk frekar en menn, þau frekar en þá, jafnvel þótt það heyrist stundum í Ríkisútvarpinu. (Ég vinn þar og hef aldrei orðið vör við gagnrýni eða þrýsting vegna minnar íhaldssömu máltilfinningar.) Ég held að í stóra samhenginu skipti litlu máli hvort einhver segir mér langar eða það var sagt mér. Meira að segja viðtengingarhátturinn, í allri sinni hikandi fegurð, er engin sérstakur mælikvarði á lífslíkur íslenskunnar. Allar nágrannaþjóðir okkar losuðu sig við hann fyrir löngu, og þó lifðu enskan, danskan, norskan og sænskan góðu lífi síðast þegar fréttist til þeirra. En íslensk tunga er vissulega í útrýmingarhættu. Sú ógn stafar ekki af blæbrigðum hennar og smekksatriðum, heldur af stöðugum ágangi nýrra miðla, sem íslenskan hefur ekki fengið tíma, ráðrúm eða fjármagn til að aðlagast. Á okkur bylur endalaus hríð afþreyingar, menningarefnis, upplýsinga og samskipta á ensku, sem beina athygli okkar, tíma og fjármagni frá efni á íslensku. Framlög til rannsókna og kennslu á íslenskri tungu, bókmenntum og öðrum hugvísindum við Háskóla Íslands hafa verið skorin niður við trog, almenningsbókasöfnum er lokað í sparnaðarskyni á sumrin, frjálsir fjölmiðlar rorra í andarslitrunum og fyrirtæki eins og Storytel hefur fengið að stunda rányrkju í íslenska bókmenntahagkerfinu, svo höfundar og þýðendur eiga sífellt erfiðara með að lifa af verkum sínum. Um leið notum við hvert tækifæri til að berja hvert á öðru fyrir að tala eða skrifa vitlaust mál, stafsetja vitlaust, beygja vitlaust, nota hikorð eða slettur. Er nokkuð skrítið að mörgum finnist bara best að nota ensku? Ég held að ef einhver hefði haft rænu á því á sínum tíma að leggja fjármagn, alúð og vinnu í að hjálpa geirfuglinum að lifa, dafna og fjölga sér í stað þess að varðveita hann, þá væri hann mögulega enn til á jörðinni. Hver veit, kannski hefði hann þróast og lært að fljúga? Mig langar til að stinga þeirri hugmynd að þeim góðu, velmeinandi mönnum sem ganga harðast fram við að vernda íslenska tungu, að þeir eyði ekki verðmætri orku og púðri í að reyna að koma í veg fyrir að hún lagi sig að samtíma sínum. Það er bæði tilgangslaust og skaðlegt; tungan breytist og þróast áfram þótt starfsfólki Ríkisútvarpsins verði bannað að meðtaka þær breytingar og bera þær áfram í textum sínum. Ef okkur er raunverulega annt um framtíð íslenskrar tungu, þá þurfum við að beina orku okkar og athygli að því að rækta hana. Við þurfum meira fjármagn, alúð og vinnu í íslenskukennslu á öllum skólastigum, bæði fyrir innfædda og aðflutta; okkur vantar fleiri og betri þýðingar; við þurfum að gera gangskör að textun og talsetningu; okkur vantar fleiri og sterkari innlenda fjölmiðla og bókaútgáfur; við þurfum að efla bókasöfnin okkar, ekki loka þeim; við verðum að gera fleira fólki kleift að vinna við að skrifa, tala og hugsa á íslensku. Það kann að vera dýrara að efla íslenska tungu en að varðveita hana sem safngrip, en það dregur úr líkunum á því að henni verði útrýmt. Ég legg til að við leyfum íslenskunni að fljúga í stað þess að stoppa hana upp. Höfundur er atvinnumaður í íslenskri tungu og áhugamaður um fugla, og situr í stjórn Rithöfundasambands Íslands.
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar