Dómskerfið, tillögugerð, Réttlæti hins sterka Jörgen Ingimar Hansson skrifar 18. desember 2023 19:00 Úrelt dómskerfi Eins og rakið var í grein minni Úrelt dómskerfi, sem birt var hér á Vísi 18. ágúst síðastliðinn, erum við með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið eins og það var allavega fyrir árið 1970 það er að segja fyrir að minnsta kosti 50 árum síðan. Það er löngu fyrir tölvuöld eins og við þekkjum hana. Viðmiðun dómskerfisins við þjóðfélagið eins og það var fyrir löngu síðan getur haft áhrif á hugsunarhátt í dómum og val á eðlilegum sönnunargögnum eins og rakið var þar. Yfirfara þarf í heild þau lög sem um þetta fjalla svo sem lög um meðferð einkamála. Innleiða þarf réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi sem nýja lagareglu Dómarinn á að dæma eftir lögunum. Þar stendur ekkert um að hafa eigi réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi að leiðarljósi. Það getur til dæmis orðið til þess að unnt sé að finna setningar hér og hvar í lögunum og setja þær saman þannig að þær myndi eina heild ekki ósvipað og þeir gera sem mynda ákveðna trúarkenningu með því að tína til vers héðan og þaðan úr Biblíunni sem þeir svo boða sem hina einu sönnu trú. Þetta tel ég að megi laga með einhverri þeirri lagasetningu að dómar skuli umfram allt vera réttlátir og sanngjarnir og vera í samræmi við heilbrigða skynsemi. Skerping á reglum um dómsforsendur Í dómsforsendum er ákveðin tilhneiging dómara að tilgreina einkum þau atriði sem eru dómnum í vil en fjalla lítt um meginrök þess sem dæmt er í mót og sleppa þeim jafnvel alveg. Það gefur dómaranum þann möguleika að geta valið sér sönnun eða sannanir til þess að dæma eftir en sleppa öðrum eins og þær væru ekki til. Það er afgerandi atriði í því að auðvelt sé að dæma hverjum sem er í vil. Dómarar verði skyldaðir til þess að skýra dóma frá báðum hliðum í dómsforsendum. Þekktir reyndir lögmenn hafa tjáð mér að samkvæmt lögum eigi þeir að gera það. Þá fara dómarar ekki að lögum. Það breytir því ekki að greinilega þurfi skerpa á þeim. Aðstoð við dómara Dómarar þurfa í dag margþætta aðstoð í sífellt flóknari heimi. Dómarar í héraði geta ákveðið að hafa með sér tvo meðdómara. Sjaldgæft er að það sé gert enda þunglamaleg aðferð Meðal lögmanna er oft talað um að leggja þurfi mál fyrir ákveðna dómara á einhvern sérstakan hátt eða að ekki þýði að leggja þennan eða annan hluta málsins fyrir ákveðinn dómara vegna þess að hann hafi ekki næga þekkingu á þessu eða hinu, hafi til dæmis ekki þá stærðfræðiþekkingu sem til þarf. Þetta má laga með því að dómarar geti leitað ráða eða fengið þjónustu hjá til þess kölluðu fagfólki í sérstökum málum, til dæmis háskólakennurum, embættismönnum og fólki með mikla þekkingu af atvinnulífinu. Viðkomandi myndu einungis fá greitt fyrir hvert einstakt verk unnið fyrir dómstólinn. Um getur verið að ræða fræðasvið, bransaþekkingu eða aðra sambærilega þekkingu á þjóðfélaginu. Smámáladómstóll Eins og dómskerfið er rekið finnst mér það í raun eingöngu miðast við að öll mál séu stór í sniðum. Snúist dómsmál um 10-20 milljónir króna er mjög hætt við að rekstur þess kosti meira en nemur verðmætinu svo ekki sé talað um eitthvað lægri upphæðir sem samt geta skipt miklu máli fyrir almenning. Í mörgum ríkjum Evrópu og Bandaríkjanna eru starfandi svokallaðir smámáladómstólar tengdir hinum hefðbundnu dómstólum eins og við þekkjum þá. Þar er fjallað um lítil mál og þrætur milli aðila þar sem þeir hittast bara einu sinni í réttarsal sé málið flutt munnlega og þá án leiðsagnar lögmanns. Ég geri reyndar ráð fyrir hugsanlegum undanfarandi sáttaumleitunum og ráðfærslu aðila við lögmenn. Hér á landi starfa nokkuð margar nefndir og stofnanir sem unnt er að skjóta málum til. Má þar nefna kærunefnd Lögmannafélags Íslands, Kærunefnd húsamála, Úrskurðarnefnd tryggingarmála og Landlækni sem reyndar er frekar rannsóknaraðili en dómstóll. Einkenni þessara nefnda er yfirleitt alltaf að í þeim séu sérfræðingar frá þeim stofnunum sem stefnt er í málinu eða eru starfsbræður eða systur þeirra sem stefnt er. Þeir geta því ekki talist hlutlausir. Sætti aðili máls sig ekki við niðurstöðuna getur hann leitað til dómstóla sem þó oftast er ekki grundvöllur fyrir samkvæmt ofanrituðu. Þetta fyrirkomulag þarf að brjóta upp og samræma og tengja dómstólunum þannig að óháður dómari dæmi. Áður nefndir aðstoðarmenn myndu koma að góðum notum. Þeir sem reka mál sitt mál sjálfir Mjög er verið að þrengja að þeim sem flytja mál sitt sjálfir og skyldum dómara við þá. Hinn ólöglærði á mjög undir högg að sækja gagnvart lögmanni sem hefur margs konar yfirburði, til dæmis lögfræðiþekkinguna og þekkingu á öllum rangölum þess hvernig mál fara fram. Að þrengja að ólöglærðum við að geta flutt mál sitt sjálfir þýðir í raun enn eina aðferðina við að halda almenningi frá dómskerfinu þar sem þeir efnaminni myndu einkum notfæra sér það. Lögin um þetta efni þarf að bæta með það að leiðarljósi að jafna aðstöðumuninn. Aukning skriflegs málflutnings Núverandi munnlegur málflutningur byggir á því að munnlegur vitnisburður hafi mest vægi sem var virkilega rétt um 1970 og fyrir þann tíma. Gera má ráð fyrir að skriflegur málflutningur þyrfti að verða algengari og verður það enn frekar í framtíðinni sem mun byggja miklu meira á skriflegum og rafrænum sönnunum sem oft hentar betur að setja fram og skilja á skriflegan hátt. Skriflegur rekstur dómsmáls í tveimur umferðum (núna mun aðeins miðað við eina umferð) bætir stöðu hins ólöglærða sem rekur mál sitt sjálfur vegna þess að við það minnka yfirburðir lögmannsins fyrir margra hluta sakir meðal annars vegna þess að þá getur hinn ólöglærði leitað sér lögfræðilegrar ráðgjafar eftir að skriflegur málflutningur lögmannsinns hefur borist. Gjafsókn Eins og fram kom í nýlegri grein minni um þetta mál var því haldið fram að einhverjir tugir fólks fái gjafsókn árlega þrátt fyrir viðmiðunarmörk sem virðast töluvert undir lágmarkslaunum og þunglamalegt kerfi sem einna helst virðist ætlað að bregða fæti fyrir sjálft sig. Kerfið þyrfti að útfæra betur, vera liðugra í sniðum og viðmiðunarmörk fylgi launavísitölu. Það þyrfti einnig að geta átt við eitthvað víðtækari hóp en virðist hafa verið ætlunin í upphafi þótt það yrði í takmarkaðri mæli. Lokaorð Í öllum ofangreindum atriðum er í raun réttlæti hins sterka áberandi eins og finna má nánari útskýringar á í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Takist að koma þeim umbótum á svo um munar í dómskerfinu sem ég hef kynnt í þessari og tveimur síðustu greinum mínum hér á Vísi, virðist mér það vera forsenda þess að það verði í raun fært fyrir almenning að fara dómstólaleiðina. Gott væri að fá umsagnir um það. Líklegt er að enn vanti upp á. Gott væri að fá ábendingar um það. Höfundur er rekstrarverkfræðingur. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jörgen Ingimar Hansson Mest lesið Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson Skoðun Ég á þetta ég má þetta Arnar Atlason Skoðun Skoðun Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar Skoðun Alvarleg staða í umhverfi fréttamiðla Rósa Guðbjartsdóttir skrifar Skoðun Stéttarkerfi Halldóra Lillý Jóhannsdóttir skrifar Skoðun Stöðvum Hamas. Einungis þannig getum við stöðvað hryllinginn á Gaza BIrgir Finnsson skrifar Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar Skoðun Æfingin skapar meistarann! Sigurjón Már Fox Gunnarsson skrifar Skoðun 140 sinnum líklegra að verða fyrir eldingu Sigurður G. Guðjónsson skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Traust í húfi Eyjólfur Ármannsson skrifar Skoðun Verðmætasköpun án virðingar Berglind Harpa Svavarsdóttir skrifar Skoðun Daði Már týnir sjálfum sér Heiðrún Lind Marteinsdóttir skrifar Skoðun Samhljómur við náttúruna og sjálfbæra þróun Anna María Ágústsdóttir skrifar Skoðun Aðgerðir gegn mansali í forgangi Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar Skoðun Framtíðin fær húsnæði Ingunn Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Börnin sem deyja á Gaza Elín Pjetursdóttir skrifar Skoðun Brýr, sýkingar og börn Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar Skoðun Hvað er lýðskóli eiginlega? Margrét Gauja Magnúsdóttir skrifar Skoðun Búum til pláss fyrir framtíðina Birna Þórarinsdóttir skrifar Skoðun Hættuleg ofnotkun svefnlyfja á Íslandi Drífa Sigfúsdóttir skrifar Skoðun Kveikjum neistann um allt land Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ætlar Ísland að fara sömu leið og Evrópa í útlendingamálum? Kári Allansson skrifar Skoðun Samtökin 78 verðlauna sögufölsun Böðvar Björnsson skrifar Skoðun Afstaða – á vaktinni í 20 ár Arndís Vilhjálmsdóttir,Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar Skoðun Varað við embætti sérstaks saksóknara Gestur Jónsson skrifar Skoðun Út af sporinu en ekki týnd að eilífu María Helena Mazul skrifar Skoðun Meira að segja formaður Viðreisnar Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Sjá meira
Úrelt dómskerfi Eins og rakið var í grein minni Úrelt dómskerfi, sem birt var hér á Vísi 18. ágúst síðastliðinn, erum við með dómskerfi sem miðast við þjóðfélagið eins og það var allavega fyrir árið 1970 það er að segja fyrir að minnsta kosti 50 árum síðan. Það er löngu fyrir tölvuöld eins og við þekkjum hana. Viðmiðun dómskerfisins við þjóðfélagið eins og það var fyrir löngu síðan getur haft áhrif á hugsunarhátt í dómum og val á eðlilegum sönnunargögnum eins og rakið var þar. Yfirfara þarf í heild þau lög sem um þetta fjalla svo sem lög um meðferð einkamála. Innleiða þarf réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi sem nýja lagareglu Dómarinn á að dæma eftir lögunum. Þar stendur ekkert um að hafa eigi réttlæti, sanngirni og heilbrigða skynsemi að leiðarljósi. Það getur til dæmis orðið til þess að unnt sé að finna setningar hér og hvar í lögunum og setja þær saman þannig að þær myndi eina heild ekki ósvipað og þeir gera sem mynda ákveðna trúarkenningu með því að tína til vers héðan og þaðan úr Biblíunni sem þeir svo boða sem hina einu sönnu trú. Þetta tel ég að megi laga með einhverri þeirri lagasetningu að dómar skuli umfram allt vera réttlátir og sanngjarnir og vera í samræmi við heilbrigða skynsemi. Skerping á reglum um dómsforsendur Í dómsforsendum er ákveðin tilhneiging dómara að tilgreina einkum þau atriði sem eru dómnum í vil en fjalla lítt um meginrök þess sem dæmt er í mót og sleppa þeim jafnvel alveg. Það gefur dómaranum þann möguleika að geta valið sér sönnun eða sannanir til þess að dæma eftir en sleppa öðrum eins og þær væru ekki til. Það er afgerandi atriði í því að auðvelt sé að dæma hverjum sem er í vil. Dómarar verði skyldaðir til þess að skýra dóma frá báðum hliðum í dómsforsendum. Þekktir reyndir lögmenn hafa tjáð mér að samkvæmt lögum eigi þeir að gera það. Þá fara dómarar ekki að lögum. Það breytir því ekki að greinilega þurfi skerpa á þeim. Aðstoð við dómara Dómarar þurfa í dag margþætta aðstoð í sífellt flóknari heimi. Dómarar í héraði geta ákveðið að hafa með sér tvo meðdómara. Sjaldgæft er að það sé gert enda þunglamaleg aðferð Meðal lögmanna er oft talað um að leggja þurfi mál fyrir ákveðna dómara á einhvern sérstakan hátt eða að ekki þýði að leggja þennan eða annan hluta málsins fyrir ákveðinn dómara vegna þess að hann hafi ekki næga þekkingu á þessu eða hinu, hafi til dæmis ekki þá stærðfræðiþekkingu sem til þarf. Þetta má laga með því að dómarar geti leitað ráða eða fengið þjónustu hjá til þess kölluðu fagfólki í sérstökum málum, til dæmis háskólakennurum, embættismönnum og fólki með mikla þekkingu af atvinnulífinu. Viðkomandi myndu einungis fá greitt fyrir hvert einstakt verk unnið fyrir dómstólinn. Um getur verið að ræða fræðasvið, bransaþekkingu eða aðra sambærilega þekkingu á þjóðfélaginu. Smámáladómstóll Eins og dómskerfið er rekið finnst mér það í raun eingöngu miðast við að öll mál séu stór í sniðum. Snúist dómsmál um 10-20 milljónir króna er mjög hætt við að rekstur þess kosti meira en nemur verðmætinu svo ekki sé talað um eitthvað lægri upphæðir sem samt geta skipt miklu máli fyrir almenning. Í mörgum ríkjum Evrópu og Bandaríkjanna eru starfandi svokallaðir smámáladómstólar tengdir hinum hefðbundnu dómstólum eins og við þekkjum þá. Þar er fjallað um lítil mál og þrætur milli aðila þar sem þeir hittast bara einu sinni í réttarsal sé málið flutt munnlega og þá án leiðsagnar lögmanns. Ég geri reyndar ráð fyrir hugsanlegum undanfarandi sáttaumleitunum og ráðfærslu aðila við lögmenn. Hér á landi starfa nokkuð margar nefndir og stofnanir sem unnt er að skjóta málum til. Má þar nefna kærunefnd Lögmannafélags Íslands, Kærunefnd húsamála, Úrskurðarnefnd tryggingarmála og Landlækni sem reyndar er frekar rannsóknaraðili en dómstóll. Einkenni þessara nefnda er yfirleitt alltaf að í þeim séu sérfræðingar frá þeim stofnunum sem stefnt er í málinu eða eru starfsbræður eða systur þeirra sem stefnt er. Þeir geta því ekki talist hlutlausir. Sætti aðili máls sig ekki við niðurstöðuna getur hann leitað til dómstóla sem þó oftast er ekki grundvöllur fyrir samkvæmt ofanrituðu. Þetta fyrirkomulag þarf að brjóta upp og samræma og tengja dómstólunum þannig að óháður dómari dæmi. Áður nefndir aðstoðarmenn myndu koma að góðum notum. Þeir sem reka mál sitt mál sjálfir Mjög er verið að þrengja að þeim sem flytja mál sitt sjálfir og skyldum dómara við þá. Hinn ólöglærði á mjög undir högg að sækja gagnvart lögmanni sem hefur margs konar yfirburði, til dæmis lögfræðiþekkinguna og þekkingu á öllum rangölum þess hvernig mál fara fram. Að þrengja að ólöglærðum við að geta flutt mál sitt sjálfir þýðir í raun enn eina aðferðina við að halda almenningi frá dómskerfinu þar sem þeir efnaminni myndu einkum notfæra sér það. Lögin um þetta efni þarf að bæta með það að leiðarljósi að jafna aðstöðumuninn. Aukning skriflegs málflutnings Núverandi munnlegur málflutningur byggir á því að munnlegur vitnisburður hafi mest vægi sem var virkilega rétt um 1970 og fyrir þann tíma. Gera má ráð fyrir að skriflegur málflutningur þyrfti að verða algengari og verður það enn frekar í framtíðinni sem mun byggja miklu meira á skriflegum og rafrænum sönnunum sem oft hentar betur að setja fram og skilja á skriflegan hátt. Skriflegur rekstur dómsmáls í tveimur umferðum (núna mun aðeins miðað við eina umferð) bætir stöðu hins ólöglærða sem rekur mál sitt sjálfur vegna þess að við það minnka yfirburðir lögmannsins fyrir margra hluta sakir meðal annars vegna þess að þá getur hinn ólöglærði leitað sér lögfræðilegrar ráðgjafar eftir að skriflegur málflutningur lögmannsinns hefur borist. Gjafsókn Eins og fram kom í nýlegri grein minni um þetta mál var því haldið fram að einhverjir tugir fólks fái gjafsókn árlega þrátt fyrir viðmiðunarmörk sem virðast töluvert undir lágmarkslaunum og þunglamalegt kerfi sem einna helst virðist ætlað að bregða fæti fyrir sjálft sig. Kerfið þyrfti að útfæra betur, vera liðugra í sniðum og viðmiðunarmörk fylgi launavísitölu. Það þyrfti einnig að geta átt við eitthvað víðtækari hóp en virðist hafa verið ætlunin í upphafi þótt það yrði í takmarkaðri mæli. Lokaorð Í öllum ofangreindum atriðum er í raun réttlæti hins sterka áberandi eins og finna má nánari útskýringar á í bókinni Réttlæti hins sterka, Ádeila á dómskerfið og Alþingi. Takist að koma þeim umbótum á svo um munar í dómskerfinu sem ég hef kynnt í þessari og tveimur síðustu greinum mínum hér á Vísi, virðist mér það vera forsenda þess að það verði í raun fært fyrir almenning að fara dómstólaleiðina. Gott væri að fá umsagnir um það. Líklegt er að enn vanti upp á. Gott væri að fá ábendingar um það. Höfundur er rekstrarverkfræðingur.
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun
Skoðun Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir skrifar
Skoðun Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir skrifar
Skoðun Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Enginn á verðinum – um ábyrgð, framtíðarsýn og mikilvægi forvirkrar stjórnsýslu Guðjón Heiðar Pálsson skrifar
Skoðun Konum í afplánun fjölgar: Með flókin áföll á bakinu Tinna Eyberg Örlygsdóttir,Sigríður Ella Jónsdóttir skrifar
Skoðun Menntun sem mannréttindi – ekki forréttindi París Anna Bergmann,Sigurður Kári Harðarson skrifar
Mikilvæg gagnrýni eða tilraun til valdayfirtöku í Sósíalistaflokknum? Ása Lind Finnbogadóttir Skoðun
Matvælaverð hefur nær þrefaldast frá stofnun Viðskiptaráðs! Sigríður Ingibjörg Ingadóttir Skoðun
Dagur líffræðilegrar fjölbreytni 2025 Rannveig Magnúsdóttir,Ole Sandberg,Ragnhildur Guðmundsdóttir,Rebecca Thompson,Skúli Skúlason,Sæunn Júlía Sigurjónsdóttir Skoðun