Ómakleg neikvæðni gagnvart vestrænni menningu Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 1. mars 2022 07:31 Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson Skoðun Að skilja íslenskt félagslegt viðmið Valerio Gargiulo Skoðun Nærandi ferðaþjónusta Hildur Guðbjörg Kristjánsdóttir Skoðun Breiðholt brennur Eðvarð Hilmarsson Skoðun Skoðun Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson skrifar Skoðun Árangur gegn verðbólgu Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hvar er híbýlaauður? Anna María Bogadóttir skrifar Skoðun Áhugaverðir tímar kalla á áhugaverðan forseta Cody Alexander Skahan skrifar Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir skrifar Skoðun Uppskera að vori Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Er menning stórmál? Ingibjörg Ösp Stefánsdóttir skrifar Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Leikskólamál eru forgangsmál Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir,Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hefur allt sem þarf Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju að gera rekstraráætlun? Karl Sólnes Jónsson skrifar Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Mannréttindi sama hvað Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helga Þórisdóttir og fjöregg íslenskrar þjóðar Páll Torfi Önundarson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson skrifar Skoðun Ótímabundin ráðgjöf til ríkisstjórnar Snæbjörn Brynjarsson skrifar Skoðun Lykillinn að orkuskiptunum er úr áli Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar Skoðun „Vitum ekkert hvað við erum að gera“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nýtt örorkukerfi – verra þeirra réttlæti Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar Skoðun Þurfum við að koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Íslendingar eru vestræn menningarþjóð. Þessi fullyrðing ætti að vera nokkuð óumdeild. Í stuttu máli mætti skilgreina vestræna menningu sem sameiginlega arfleifð íbúa Vestur-Evrópu og Norður-Ameríku. Sú arfleifð felur í sér sameiginleg menningarverðmæti (ritverk, fornminjar og listmuni) og hugmyndafræðileg einkenni (siðferðisgildi og sögulegt sjónarhorn). Þegar ég hóf nám í háskólanum rann fljótt upp fyrir mér að vestræn menning var ekki hátt skrifuð meðal samnemenda minna og kennara. Sumir virtust jafnvel þeirrar skoðunar að Vesturlönd væru rót alls ills í heiminum. Satt að segja var mér nokkuð brugðið. Þessi orðræða var í engu samræmi við þann veruleika sem ég þekkti. Eftir nokkra upplýsingaöflun komst ég að því að þessi niðurstaða fæst eingöngu með því að horfa á vestræna menningu í smásjá á meðan horft er á aðra menningarheima úr fjarlægð með rósrauðum gleraugum. Öfgar geta af sér öfgar Í háskólanum varði ég tíma mínum aðallega á hugvísindasviðinu þar sem andúðin á vestrænni menningu virtist vera einna mest. Tilhneiging háskólasamfélagsins að níða niður vestræna menningu er raunar ekki að ástæðulausu. Flestir samnemenda og kennara minna voru á vinstri væng stjórnmálanna. Andúð vinstri-öfgasinna á vestrænni menningu er í senn tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar og nokkurs konar ósjálfrátt viðbragð við yfirburðahyggju hægri-öfgasinna. Þannig er reynt að sporna við öfgum í eina áttina með sambærilegum öfgum í hina áttina. Staðreyndin er hins vegar sú að það er margt jákvætt við vestræna menningu. Þar sem sviðsljósinu hefur undanfarið verið beint að annmörkum vestrænnar menningar langar mig aðallega að benda á helstu áfangasigra hennar í þessari grein. Baráttan gegn þrælahaldi Oft er látið í veðri vaka að þrælahald hafi verið sérstakt vestrænt fyrirbæri. Hið sanna er að þrælahald fyrirfinnst í öllum menningarheimum og viðgengst því miður enn um allan heim. Hins vegar hefur hvergi verið barist harðar gegn þrælahaldi en á Vesturlöndum. Hugmyndin um afnám þrælahalds á rætur sínar að rekja til Loðvíks 10. Frakklandskonungs árið 1315. Að vísu leið langur tími þar til raunverulegum árangri var náð í baráttunni gegn þrælahaldi. Frá lokum 18. aldar var þrælahald afnumið í skrefum víða um Vesturlönd – stundum friðsamlega og stundum með átökum. Þekktasta dæmið um hið síðarnefnda er án vafa bandaríska borgarastríðið sem var háð á árunum 1861 til 1865. Jöfn réttindi Hugmyndir um jafnan rétt þjóðfélagsþegna var fyrst tengd við borgríki á tímum Forngrikkja og Rómverja en náði þó aðeins til einstaklinga af efri stéttum. Frakkland varð fyrst ríkja til að samþykkja jöfn réttindi allra þegna í kjölfar frönsku byltingarinnar. Þeirra á meðal voru Gyðingar sem fengu ríkisborgararétt í Frakklandi árið 1791. Öldum saman höfðu þeir búið við takmörkuð réttindi víða um heim. Nýlendum gefið sjálfstæði Orðið „nýlenda“ hefur í seinni tíð nánast eingöngu verið notað um landsvæði sem Vesturlönd sölsuðu undir sig undanfarin árhundruð. En í stærra samhengi má sjá að það voru ekki einungis Vesturlönd sem áttu nýlendur. Arabar, Kínverjar, Mongólar, Rússar, Tyrkir og fjöldi annarra þjóða hafa í gegn um tíðina slegið eign sinni á fjarlæg svæði sem áður tilheyrðu öðrum þjóðum. Þvert á móti voru það Vesturlönd sem ákváðu að afsala sér nýlendum sínum á 20. öldinni. Þetta var í fyrsta sinn í mannkynssögunni sem ríki ákváðu af yfirlögðu ráði að afsala sér völdum yfir eigin yfirráðasvæði. Vestrænar hugmyndafræðilegar byltingar Endurreisnin, upplýsingaröldin og iðnbyltingin voru vestrænar byltingar sem síðar breiddust út til annarra heimshluta. Hin vísindalega aðferð, sem hefur í auknum mæli gert okkur kleift að komast úr viðjum hjátrúar og hindurvitna, var þróuð á Vesturlöndum á upplýsingaröldinni. Læknavísindin hafa gjörbreytt lífi okkar undanfarnar tvær aldir. Fyrsta bóluefnið var fundið upp í Bretlandi árið 1796. Þökk sé þeirri byltingu var bólusótt – sem herjaði reglulega á heimsbyggðina árþúsundum saman – algjörlega útrýmt fyrir árið 1980. Öðrum sjúkdómum, til dæmis stífkrampa, mænusótt og mislingum, hefur einnig svo gott sem verið útrýmt með bóluefnum. Fáir myndu vilja vera án þeirra læknavísinda eða tækniundra sem hafa auðveldað okkur lífið á svo margan hátt. Hver veit hversu langan tíma það hefði tekið að þróa þessar nýjungar án fyrrnefndra vestrænna byltinga? Myrkar hliðar Vissulega er hægt að finna vankanta á vestrænni menningu. Sumir verstu glæpa 19. og 20. aldar voru framdir af Vesturlandabúum, oft í nafni kynþáttahyggju. Það er alkunna að kynþáttahyggja hafi legið að baki þjóðernishreinsunum og öðrum ofbeldisverkum þýskra nasista. Á þeim tíma brugðust yfirvöld flestra vestrænna ríkja skyldu sinni. Þrátt fyrir að vera meðvituð um þessa glæpi, höfnuðu þau flestum umsóknum hælisleitenda frá Þriðja ríkinu á meðan helförin átti sér stað. Þótt rætur kynþáttahyggju liggi í sammannlegum kenndum er sú falsvísindalega kynþáttahyggja sem varð til á 19. og 20. öld óumdeilanlega vestræn hugmynd. Það verður seint nógu vel undirstrikað að kynþáttahyggja, þar með talin hvít yfirburðahyggja, eigi einungis heima á ruslahaugum sögunnar. En myrkar hliðar sögunnar ógilda ekki það jákvæða sem vestræn menning hefur haft fram að færa. Það er vel hægt að vera meðvitaður um glæpi fortíðarinnar og kunna samtímis að meta hið jákvæða. Lokaorð Það er miður að vestræn menning hafi verið gengisfelld af hluta samfélagsins, meðal annars í tilraun til að friðþægja fyrir syndir fortíðarinnar. Neikvæðni gagnvart vestrænni menningu er ekki aðeins ómakleg heldur hefur hún einnig verið vatn á myllu öfgaafla. Hægri-öfgasinnar á Vesturlöndum hafa notfært sér þessa orðræðu til að afla aukins fylgis og réttlæta eigin öfgar. Það eina sem getur dregið kraftinn úr öfgahyggju er jarðbundin skynsemishyggja. Umhverfi sem einkennist af skynsemishyggju getur dregið fram hið jákvæða án þess þó að breiða yfir hið neikvæða. Í slíku umhverfi á öll öfgahyggja erfitt með að þrífast. Höfundur er meðlimur starfsstjórnar MIFF (Með Ísrael fyrir friði) á Íslandi.
Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar
Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar
Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar
Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar