Kynslóðakapallinn verður að ganga upp Jóhann Páll Jóhannsson skrifar 28. júní 2021 09:01 Árið 2016 birti The Guardian greinaröð um það sem var kallað „fordæmalaus kynslóðaójöfnuður“ á Vesturlöndum. Aldamótakynslóðin, fólk fætt á tímabilinu 1980 til 1995, stendur mun verr að vígi fjárhagslega í samanburði við aðra aldurshópa heldur en fyrri kynslóðir gerðu á yngri árum. Atvinnuleysi, óhófleg skuldasöfnun og hækkandi húsnæðisverð hefur bitnað harkalega á tekjum, lífsgæðum og tækifærum milljóna ungmenna, sagði í umfjöllun Guardian, meðan æ stærri hlutdeild tekna rennur til hinna eldri. „Þetta er vandamál sem verður að taka á strax,“ sagði Angel Gurría, framkvæmdastjóri OECD, í viðtali við blaðið. „Ef við ýtum því á undan okkur mun þetta bitna á börnunum okkar og samfélaginu öllu.“ Hvað með Ísland? Hefur sams konar þróun átt sér stað hér? Já, það er niðurstaða greinargerðar sem fjármálaráðuneytið lét vinna að beiðni þingflokks Samfylkingarinnar árið 2016 og þetta sýna líka opinber gögn svart á hvítu: aukning ráðstöfunartekna hinna eldri hefur verið miklu meiri en aukningin hjá yngri hópum undanfarna áratugi og hlutur ungs fólks í heildartekjum samfélagsins fer lækkandi. Brjálaður markaður, máttlaus stjórnvöld En kynslóðaójöfnuðurinn birtist ekki aðeins í þróun tekna. Samkvæmt lífskjararannsókn Hagstofu bjuggu 14,2% ungs fólks á aldrinum 25 til 29 ára í foreldrahúsum árið 2005 en hlutfallið var komið upp í 21,4% tíu árum seinna. Á sama tímabili varð sú breyting að hlutfall fólks á aldrinum 25 til 34 ára sem bjó í eigin húsnæði minnkaði úr 79% niður í 61,2% og hlutfall sama aldurshóps á leigumarkaði nærri tvöfaldaðist. Leiguverð hefur hækkað langt umfram laun undanfarna áratugi og á árunum 2013 til 2019 var hækkunin með því mesta sem gerist meðal OECD-ríkja. Sú þróun, samhliða hækkun fasteignaverðs, hefur gert ungu fólki sem stefnir að íbúðarkaupum sífellt erfiðara að safna fyrir útborgun. Síðustu ríkisstjórnir hafa sýnt takmarkaða viðleitni til að koma böndum á fasteignamarkaðinn, verja réttindi leigjenda og auka framboð af húsnæði á viðráðanlegu verði en þess í stað gripið til úrræða á eftirspurnarhliðinni sem miða að því að hjálpa fólki að skuldsetja sig fyrir húsnæðiskaupum og eru til þess fallin að þrýsta upp fasteignaverði. Uppbygging almenna íbúðakerfisins, hagkvæms leiguhúsnæðis fyrir lágtekjufólk, hefur að mestu lent á herðum eins sveitarfélags, Reykjavíkurborgar, og stofnframlög frá ríkinu svo gott sem staðið í stað síðan 2017. Þá hefur ríkisstjórnin heykst á því að standa við loforð sem gefin voru samhliða lífskjarasamningnum árið 2018 um endurskoðun húsaleigulaga og aukin réttindi leigjenda. Eftirspurnarfix er skammgóður vermir Kreppur hafa tilhneigingu til að herða á undirliggjandi þróun í samfélaginu og þar eru efnahagsþrengingarnar vegna kórónuveirunnar engin undantekning. Atvinnuleysi jókst meira á Íslandi en í nokkru öðru OECD-ríki í fyrra og samkvæmt gögnum Vinnumálastofnunar er hátt í helmingur atvinnulausra á aldrinum 18 til 35 ára. Atvinnuþrefið olli flótta meðal fólks á aldrinum 18 til 24 ára af leigumarkaði yfir í foreldrahús meðan vaxtalækkanir sköpuðu glugga inn á fasteignamarkað fyrir aldurshópinn 25 til 34 ára (hlutfall hópsins sem býr í eigin húsnæði hækkaði um 7,5% milli áranna 2019 og 2020) en kyntu undir verðhækkunum á húsnæði og hlutabréfum og styrktu þannig stöðu hinna eldri og eignameiri. Þau sem ekki gátu nýtt sér glufuna inn á fasteignamarkað nú gætu þannig staðið frammi fyrir enn hærri þröskuldi næstu árin eftir því sem fasteignaverð hækkar og vextir leita aftur upp. Fyrstu fullorðinsár móta framhaldið Fyrr í sumar kynnti Samfylkingin efnahagstillögur sem miða að því að draga hratt úr atvinnuleysi, auka virkni og létta undir með námsmönnum og þeim sem eru að stíga sín fyrstu skref á vinnumarkaði. Við leggjum til að einstaklingur sem snýr aftur til vinnu eftir atvinnuleysi fái tvöfaldan persónuafslátt í jafn marga mánuði og viðkomandi var frá störfum, en auk þess að námsmönnum verði tryggður réttur til atvinnuleysistrygginga í námshléum og að fyrirtæki geti ráðið nýútskrifaða úr háskóla- og iðnnámi á ráðningarstyrk til sex mánaða. Þetta eru aðgerðir sem ætti að ráðast í strax. Rannsóknir sýna að efnahagslegar og félagslegar aðstæður á fyrstu fullorðinsárum geta ráðið miklu um framtíðartekjur og tækifæri fólks. Á komandi kjörtímabili blasa við enn stærri verkefni. Þrennt skiptir þar mestu fyrir ungt fólk. Í fyrsta lagi þurfum við að koma böndum á brjálaðan húsnæðismarkað, stórauka stofnframlög til almenna íbúðakerfisins og auka rétt leigjenda. Í öðru lagi verður að endurreisa stuðning við barnafjölskyldur og breyta barnabótakerfinu yfir í almennt stuðningsnet líkt og á hinum Norðurlöndunum. Slík velferðarútgjöld þarf að fjármagna með varanlegri tekjuöflun, og þar liggur beinast við að skattleggja í auknum mæli ofureignir og hæstu fjármagnstekjur en jafnframt að tryggja almenningi aukna hlutdeild í arðinum af sameiginlegum auðlindum okkar. Græn umbylting til varnar yngri og komandi kynslóðum Síðast en ekki síst þarf að taka loftslagsmálin miklu fastari tökum. Ungt fólk og komandi kynslóðir munu bera kostnaðinn af hiki og hálfkáki í þeim efnum. Við þurfum að setja okkur metnaðarfyllri loftslagsmarkmið og nýta fjárfestingarsvigrúm hins opinbera í auknum mæli til að styðja við vistvæna atvinnuppbyggingu, efla almenningssamgöngur og hraða orkuskiptum. Á meðal þess sem við í Samfylkingunni höfum lagt til er að stofnaður verði fjárfestingarsjóður í opinberri eigu til að styðja við græna umbyltingu atvinnulífsins. Dæmi um verkefni sem slíkur sjóður gæti liðkað fyrir er framleiðsla á lífrænu eldsneyti, nýsköpun í matvælaiðnaði, uppbygging iðn- og auðlindagarða og þróun tæknilausna til föngunar og förgunar kolefnis. Allt fer þetta vel saman við markmið okkar um dýnamískt, fjölbreytt og sveigjanlegt atvinnulíf á Íslandi þar sem framboð starfa helst í hendur við menntun og færni landsmanna. Skiptum um kúrs Veik staða ungs fólks og ójöfn tækifæri eru vandamál sem bitna ekki bara á yngri kynslóðum heldur á hagvexti og framþróun samfélagsins í heild. Nú ríður á að stjórnmálamenn hafi kjarkinn til að ráðast í grundvallarbreytingar til að vinna gegn vaxandi kynslóðaójöfnuði og tryggja að Ísland sé samfélag þar sem er gott að búa, starfa og ala upp börn. Það kallar á nýja ríkisstjórn og breytta forgangsröðun og um þetta verður kosið í haust. Höfundur er í 2. sæti á lista Samfylkingarinnar í Reykjavíkurkjördæmi norður, fyrrverandi blaðamaður á Stundinni og MSc. í evrópskri stjórnmálahagfræði og sagnfræði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Jóhann Páll Jóhannsson Skoðun: Kosningar 2021 Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson Skoðun Breiðholt brennur Eðvarð Hilmarsson Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun Skoðun Skoðun Katrín og Gunnar? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Ótímabundin leyfi, ótímabundið náttúruníð Elvar Örn Friðriksson skrifar Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar Skoðun Er stóraukin lýðræðisþátttaka ekki verðlaunaefni? Einar Freyr Elínarson skrifar Skoðun Árangur gegn verðbólgu Þórdís Kolbrún R. Gylfadóttir skrifar Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar Skoðun Hvar er híbýlaauður? Anna María Bogadóttir skrifar Skoðun Áhugaverðir tímar kalla á áhugaverðan forseta Cody Alexander Skahan skrifar Skoðun Biskup í tengslum Guðrún Karls Helgudóttir skrifar Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar Skoðun Dýravelferðarmartröð af áður óþekktri stærð Benedikta Guðrún Svavarsdóttir skrifar Skoðun Uppskera að vori Lilja Dögg Alfreðsdóttir skrifar Skoðun Er menning stórmál? Ingibjörg Ösp Stefánsdóttir skrifar Skoðun Það vantar vanan og áreiðanlegan mann í verkið Haraldur Ólafsson skrifar Skoðun Leikskólamál eru forgangsmál Hólmfríður Jennýjar Árnadóttir,Álfhildur Leifsdóttir skrifar Skoðun Himinhátt innanlandsflug Ingibjörg Isaksen skrifar Skoðun Hefur allt sem þarf Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Af hverju að gera rekstraráætlun? Karl Sólnes Jónsson skrifar Skoðun Norskur skammtímagróði Gunnlaugur Stefánsson skrifar Skoðun Æpandi vanþekking Hjálmar Jónsson skrifar Skoðun Mannréttindi sama hvað Arndís Anna Kristínardóttir Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Helga Þórisdóttir og fjöregg íslenskrar þjóðar Páll Torfi Önundarson skrifar Skoðun Er þetta í alvöru verðlaunaefni? Snorri Másson skrifar Skoðun Ótímabundin ráðgjöf til ríkisstjórnar Snæbjörn Brynjarsson skrifar Skoðun Lykillinn að orkuskiptunum er úr áli Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar Skoðun „Vitum ekkert hvað við erum að gera“ Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Nýtt örorkukerfi – verra þeirra réttlæti Marinó G. Njálsson skrifar Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar Skoðun Þurfum við að koma Íslandi aftur á rétta braut? Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Sjá meira
Árið 2016 birti The Guardian greinaröð um það sem var kallað „fordæmalaus kynslóðaójöfnuður“ á Vesturlöndum. Aldamótakynslóðin, fólk fætt á tímabilinu 1980 til 1995, stendur mun verr að vígi fjárhagslega í samanburði við aðra aldurshópa heldur en fyrri kynslóðir gerðu á yngri árum. Atvinnuleysi, óhófleg skuldasöfnun og hækkandi húsnæðisverð hefur bitnað harkalega á tekjum, lífsgæðum og tækifærum milljóna ungmenna, sagði í umfjöllun Guardian, meðan æ stærri hlutdeild tekna rennur til hinna eldri. „Þetta er vandamál sem verður að taka á strax,“ sagði Angel Gurría, framkvæmdastjóri OECD, í viðtali við blaðið. „Ef við ýtum því á undan okkur mun þetta bitna á börnunum okkar og samfélaginu öllu.“ Hvað með Ísland? Hefur sams konar þróun átt sér stað hér? Já, það er niðurstaða greinargerðar sem fjármálaráðuneytið lét vinna að beiðni þingflokks Samfylkingarinnar árið 2016 og þetta sýna líka opinber gögn svart á hvítu: aukning ráðstöfunartekna hinna eldri hefur verið miklu meiri en aukningin hjá yngri hópum undanfarna áratugi og hlutur ungs fólks í heildartekjum samfélagsins fer lækkandi. Brjálaður markaður, máttlaus stjórnvöld En kynslóðaójöfnuðurinn birtist ekki aðeins í þróun tekna. Samkvæmt lífskjararannsókn Hagstofu bjuggu 14,2% ungs fólks á aldrinum 25 til 29 ára í foreldrahúsum árið 2005 en hlutfallið var komið upp í 21,4% tíu árum seinna. Á sama tímabili varð sú breyting að hlutfall fólks á aldrinum 25 til 34 ára sem bjó í eigin húsnæði minnkaði úr 79% niður í 61,2% og hlutfall sama aldurshóps á leigumarkaði nærri tvöfaldaðist. Leiguverð hefur hækkað langt umfram laun undanfarna áratugi og á árunum 2013 til 2019 var hækkunin með því mesta sem gerist meðal OECD-ríkja. Sú þróun, samhliða hækkun fasteignaverðs, hefur gert ungu fólki sem stefnir að íbúðarkaupum sífellt erfiðara að safna fyrir útborgun. Síðustu ríkisstjórnir hafa sýnt takmarkaða viðleitni til að koma böndum á fasteignamarkaðinn, verja réttindi leigjenda og auka framboð af húsnæði á viðráðanlegu verði en þess í stað gripið til úrræða á eftirspurnarhliðinni sem miða að því að hjálpa fólki að skuldsetja sig fyrir húsnæðiskaupum og eru til þess fallin að þrýsta upp fasteignaverði. Uppbygging almenna íbúðakerfisins, hagkvæms leiguhúsnæðis fyrir lágtekjufólk, hefur að mestu lent á herðum eins sveitarfélags, Reykjavíkurborgar, og stofnframlög frá ríkinu svo gott sem staðið í stað síðan 2017. Þá hefur ríkisstjórnin heykst á því að standa við loforð sem gefin voru samhliða lífskjarasamningnum árið 2018 um endurskoðun húsaleigulaga og aukin réttindi leigjenda. Eftirspurnarfix er skammgóður vermir Kreppur hafa tilhneigingu til að herða á undirliggjandi þróun í samfélaginu og þar eru efnahagsþrengingarnar vegna kórónuveirunnar engin undantekning. Atvinnuleysi jókst meira á Íslandi en í nokkru öðru OECD-ríki í fyrra og samkvæmt gögnum Vinnumálastofnunar er hátt í helmingur atvinnulausra á aldrinum 18 til 35 ára. Atvinnuþrefið olli flótta meðal fólks á aldrinum 18 til 24 ára af leigumarkaði yfir í foreldrahús meðan vaxtalækkanir sköpuðu glugga inn á fasteignamarkað fyrir aldurshópinn 25 til 34 ára (hlutfall hópsins sem býr í eigin húsnæði hækkaði um 7,5% milli áranna 2019 og 2020) en kyntu undir verðhækkunum á húsnæði og hlutabréfum og styrktu þannig stöðu hinna eldri og eignameiri. Þau sem ekki gátu nýtt sér glufuna inn á fasteignamarkað nú gætu þannig staðið frammi fyrir enn hærri þröskuldi næstu árin eftir því sem fasteignaverð hækkar og vextir leita aftur upp. Fyrstu fullorðinsár móta framhaldið Fyrr í sumar kynnti Samfylkingin efnahagstillögur sem miða að því að draga hratt úr atvinnuleysi, auka virkni og létta undir með námsmönnum og þeim sem eru að stíga sín fyrstu skref á vinnumarkaði. Við leggjum til að einstaklingur sem snýr aftur til vinnu eftir atvinnuleysi fái tvöfaldan persónuafslátt í jafn marga mánuði og viðkomandi var frá störfum, en auk þess að námsmönnum verði tryggður réttur til atvinnuleysistrygginga í námshléum og að fyrirtæki geti ráðið nýútskrifaða úr háskóla- og iðnnámi á ráðningarstyrk til sex mánaða. Þetta eru aðgerðir sem ætti að ráðast í strax. Rannsóknir sýna að efnahagslegar og félagslegar aðstæður á fyrstu fullorðinsárum geta ráðið miklu um framtíðartekjur og tækifæri fólks. Á komandi kjörtímabili blasa við enn stærri verkefni. Þrennt skiptir þar mestu fyrir ungt fólk. Í fyrsta lagi þurfum við að koma böndum á brjálaðan húsnæðismarkað, stórauka stofnframlög til almenna íbúðakerfisins og auka rétt leigjenda. Í öðru lagi verður að endurreisa stuðning við barnafjölskyldur og breyta barnabótakerfinu yfir í almennt stuðningsnet líkt og á hinum Norðurlöndunum. Slík velferðarútgjöld þarf að fjármagna með varanlegri tekjuöflun, og þar liggur beinast við að skattleggja í auknum mæli ofureignir og hæstu fjármagnstekjur en jafnframt að tryggja almenningi aukna hlutdeild í arðinum af sameiginlegum auðlindum okkar. Græn umbylting til varnar yngri og komandi kynslóðum Síðast en ekki síst þarf að taka loftslagsmálin miklu fastari tökum. Ungt fólk og komandi kynslóðir munu bera kostnaðinn af hiki og hálfkáki í þeim efnum. Við þurfum að setja okkur metnaðarfyllri loftslagsmarkmið og nýta fjárfestingarsvigrúm hins opinbera í auknum mæli til að styðja við vistvæna atvinnuppbyggingu, efla almenningssamgöngur og hraða orkuskiptum. Á meðal þess sem við í Samfylkingunni höfum lagt til er að stofnaður verði fjárfestingarsjóður í opinberri eigu til að styðja við græna umbyltingu atvinnulífsins. Dæmi um verkefni sem slíkur sjóður gæti liðkað fyrir er framleiðsla á lífrænu eldsneyti, nýsköpun í matvælaiðnaði, uppbygging iðn- og auðlindagarða og þróun tæknilausna til föngunar og förgunar kolefnis. Allt fer þetta vel saman við markmið okkar um dýnamískt, fjölbreytt og sveigjanlegt atvinnulíf á Íslandi þar sem framboð starfa helst í hendur við menntun og færni landsmanna. Skiptum um kúrs Veik staða ungs fólks og ójöfn tækifæri eru vandamál sem bitna ekki bara á yngri kynslóðum heldur á hagvexti og framþróun samfélagsins í heild. Nú ríður á að stjórnmálamenn hafi kjarkinn til að ráðast í grundvallarbreytingar til að vinna gegn vaxandi kynslóðaójöfnuði og tryggja að Ísland sé samfélag þar sem er gott að búa, starfa og ala upp börn. Það kallar á nýja ríkisstjórn og breytta forgangsröðun og um þetta verður kosið í haust. Höfundur er í 2. sæti á lista Samfylkingarinnar í Reykjavíkurkjördæmi norður, fyrrverandi blaðamaður á Stundinni og MSc. í evrópskri stjórnmálahagfræði og sagnfræði.
Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun
Skoðun Er soja að eyðileggja íslenska karlmennsku? Dögg Guðmundsdóttir,Guðrún Nanna Egilsdóttir skrifar
Skoðun Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir skrifar
Skoðun Guðrún biskup – til heilla fyrir okkur öll! Arndís Steinþórsdóttir,Glóey Helgudótir Finnsdóttir skrifar
Skoðun Valdarán í Kirkju sjöunda dags aðventista og tengslin við fyrirhugaðar framkvæmdir í Ölfusi Jón Hjörleifur Stefánsson,Ómar Torfason skrifar
Skoðun Dánaraðstoð: Rangfærslur varðandi skrif Læknafélags Íslands Ingrid Kuhlman,Bjarni Jónsson,Sylviane Lecoulte,Steinar Harðarson,Veturliði Þór Stefánsson,Íris Davíðsdóttir skrifar
Saman gegn ríkisofbeldi Vilhjálmur Yngvi Hjálmarsson,Örlygur Steinar Arnaldsson,Sigurhjörtur Pálmason,Simon Valentin Hirt,Kristbjörg Arna E. Þorvaldsdóttir,Ari Logn,Margrét Rut Eddudóttir Skoðun