Sér fyrir endann á tærri snilld Google og Facebook? Þórir Guðmundsson skrifar 3. maí 2020 08:00 Ray Kroc stofnandi McDonalds hamborgarakeðjunnar gerði sér grein fyrir því að það getur verið arðbærara að eiga söluvettvanginn heldur en sjálfa framleiðsluna. Þess vegna lagði hann undir sig lóðir sem hann leigði eigendum McDonalds hamborgaraútibúanna um gervöll Bandaríkin. Hagnaður hans kom því ekki síður af leigutekjum heldur en hamborgarasölu. Á svipaðan hátt hefur ofurhagnaður netrisanna Google og Facebook orðið til við það að búa til söluvettvang, sem milljónir manna nota, án þess að vera með nokkra efnisframleiðslu sjálfir. Milljónir manna deila myndum og textum á netinu í gegnum stafrænan vettvang sem hefur þann megintilgang að koma auglýsingum til skila til sömu milljóna manna. Stór hluti af því efni sem þannig er deilt er ritstjórnarefni sem fréttamenn um allan heim framleiða. Á bak við um 150 fréttir og greinar sem birtast á Vísi daglega eru ótaldar vinnustundir fagfólks sem aflar fréttanna, vinnur þær og birtir. Kroc deildi ágóðanum Munurinn á Google/Facebook og McDonalds er sá að Ray Kroc deildi hluta ágóðans með eigendum útibúanna, sem steiktu hamborgarana og seldu þá almenningi. Google og Facebook deila engu með neinum heldur gleypa auglýsingabitann með húð og hári. Þeir greiða ekki fyrir efnið og þeir borga ekki til þjóðfélagsins þar sem þeir eiga sín viðskipti. Þetta er auðvitað tær snilld. Stjórnvöld í ríkjum Evrópusambandsins og víðar sætta sig ekki við þessa snilld og hafa hafið gagnsókn. Hún miðar bæði að því að netrisarnir borgi sanngjarnt afgjald til efnisframleiðendanna – einkum fréttastofa sem leggja í töluverðan kostnað við að koma upplýsingum til almennings – og að setja almennar leikreglur um starfsemi risanna. Skekkja á markaði frétta Árið 2018 voru tekjur Google vegna birtinga frétta, eingöngu, áætlaðar í kringum 4,7 milljarða bandaríkjadollara, sem nálgast heildartekjur íslenska ríkisins á því sama ári. Upphæðin er líka mjög nálægt heildarauglýsingatekjum stafrænna fjölmiðla í Bandaríkjunum árið 2018. Og þetta eru eingöngu tekjur Google af leitarvélinni og Google News, ekki YouTube (sem Google á) og ekki af Facebook eða Instagram (sem Facebook á) eða tekjur hinna minni risanna af birtingu frétta. Og hvaða máli skiptir það? Skekkja í tekjustreymi á markaði frétta skiptir öllu máli, ekki bara um framtíð eins geira viðskiptalífsins heldur um lýðræði, mannréttindi og upplýsta umræðu. Frjálsir fjölmiðlar eru undirstaða lýðræðis en þeir hafa undanfarið farið halloka í samkeppni við ofurvöxt netrisanna, sem ráða lögum og lofum í hinum stafræna heimi eins og hann snýr að almenningi. Margrethe Vestager, framkvæmdastjóri samkeppnismála hjá Evrópusambandinu, hefur leitt baráttuna gegn ofurvaldi netrisanna á stafrænum markaði.Thierry Monasse/Getty Images Fyrir réttu ári samþykkti Evrópusambandið tilskipun sem gerir aðildarríkjum að innleiða lög sem meðal annars eiga að knýja netrisana til að semja við útgefendur um skiptingu tekna af fréttaefni sem netrisarnir deila til sinna viðskiptavina. Frakkar hafa þegar sett slík lög og fyrir þremur vikum skipaði franska samkeppniseftirlitið Google að semja við útgefendur um skiptingu tekna af birtingu frétta fyrir 9. júlí næstkomandi. Lítill vafi leikur á því að þessi tilskipun ESB verður síðar innleidd í EES samninginn og mun þá ná til Íslands. Með öðrum orðum, þá munu Google, Facebook og allir hinir risarnir þurfa að semja við íslenska fréttamiðla líkt og alla aðra annars staðar í Evrópu. Gangi þetta eftir má gera ráð fyrir því að tekjur af birtingu íslenskra frétta á samfélagsmiðlum fari að renna til íslenskra fréttamiðla eftir einhver ár, kannski þrjú til fimm. Tímabundinn stuðningur Fyrir marga útgefendur, sem berjast í bökkum með sína fjölmiðlastarfsemi nú þegar, eru þrjú til fimm ár heil eilífð. Þess vegna skiptir fjölmiðlafrumvarp Lilju Daggar Alfreðsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra svo miklu máli. Í því er tekið fram að styðja eigi við „útgáfu á fréttum, fréttatengdu efni og umfjöllun um samfélagsleg málefni auk þess að styðja við málstefnu stjórnvalda með því að veita einkareknum fjölmiðlum tímabundinn stuðning…“(áhersla mín). Ákvæðið um tímabundinn stuðning er undirstöðuatriði í þessu öllu saman. Annars staðar á Norðurlöndum virðist vera sátt um ríkisstuðning við einkarekna fjölmiðla til langframa. Hér á landi er miklu almennari skoðun að fréttaútgáfa eigi einfaldlega að standa sig á markaði. Rökin fyrir stuðningi við fréttaútgáfu eru þess vegna þau að hann sé nauðsynlegur á meðan markaðurinn virkar ekki með eðlilegum hætti. Gangi þróunin eftir, sem þegar er hafin í Evrópu og víðar, má vona að það misgengi, sem varð á markaði með fréttir á síðustu tveimur áratugum, gangi til baka. Eðlilegt ástand verður þegar útgefendur fá sanngjarnan hlut af þeim tekjum sem Google og Facebook fá núna fyrir lestur, áhorf og hlustun á fréttir. Þá verður tímabundna ástandið sem frumvarpið byggir á yfirstaðið. Fyrir aðþrengda íslenska fjölmiðla, sem nú kljást við tekjufall vegna kórónuveirufaraldurs í ofanálag, er hins vegar er óvíst hvort það gerist í tæka tíð. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Samfélagsmiðlar Fjölmiðlar Auglýsinga- og markaðsmál Þórir Guðmundsson Facebook Google Athugið. Vísir hvetur lesendur til að skiptast á skoðunum. Allar athugasemdir eru á ábyrgð þeirra er þær rita. Lesendur skulu halda sig við málefnalega og hófstillta umræðu og áskilur Vísir sér rétt til að fjarlægja ummæli og/eða umræðu sem fer út fyrir þau mörk. Vísir mun loka á aðgang þeirra sem tjá sig ekki undir eigin nafni eða gerast ítrekað brotlegir við ofangreindar umgengnisreglur. Mest lesið Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir Skoðun Skoðun Skoðun Katrín kann sig Aðalheiður Björk Olgudóttir skrifar Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Menntamorð Ingólfur Gíslason skrifar Skoðun Náttúruminjasafn Íslands má sinna sýningahaldi! Hilmar J. Malmquist skrifar Skoðun Hvers vegna þurfti að farga bókinni? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hjarta umhverfismála Margrét Júlía Rafnsdóttir skrifar Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar Skoðun Ísland hástökkvari í málefnum hinsegin fólks Guðmundur Ingi Guðbrandsson skrifar Skoðun Banvænt aðgerðarleysi Tómas A. Tómasson skrifar Skoðun Viltu koma í ferðalag? Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun „Ég kýs homma“ Óli Gunnar Gunnarsson skrifar Skoðun Forseti sem svarar á mannamáli Erna Ástþórsdóttir skrifar Skoðun Hugrekki Vilborg Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Afvegaleiðing SFS? Friðleifur Egill Guðmundsson skrifar Skoðun Jón Gnarr fyrir dýraverndina Árni Stefán Árnason skrifar Skoðun Mannréttindastofnun verður að veruleika Jódís Skúladóttir skrifar Skoðun Samstarf við landsbyggðina Sævar Þór Halldórsson skrifar Skoðun Lausnin út í mýri? Álfhildur Leifsdóttir,Hólmfríður Sigþórsdóttir skrifar Skoðun Takk Ísland fyrir upplýsandi kosningabaráttu! Tómas Ellert Tómasson skrifar Skoðun Forseti sem gefur kjark og von Mamiko Dís Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Við unga fólkið viljum fá sæti við borðið Selma Rós Axelsdóttir skrifar Skoðun Heilbrigðiskerfi Íslands - Tími fyrir lausnir! Victor Gudmundsson skrifar Skoðun Offita er langvinnur sjúkdómur Hópur fólks í stjórn Félags fagfólks um offitu skrifar Skoðun Reykjavíkurborg svíkur íbúa Laugardals Grétar Már Axelsson skrifar Skoðun Mynda þurfti ríkisstjórn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Kletturinn Katrín Júlía Margrét Alexandersdóttir skrifar Skoðun Nýsköpun er svarið Nótt Thorberg skrifar Skoðun Aleinn í heiminum? Lukka Sigurðardóttir,Katrín Harðardóttir ,Margrét Kristín Blöndal skrifar Skoðun Ísland í öðru sæti Regnbogakortsins um réttindi hinsegin fólks Bjarndís Helga Tómasdóttir,Daníel E. Arnarsson skrifar Skoðun Almenn kvíðaröskun: léttvægt vandamál eða áhyggjuefni? Sævar Már Gústavsson skrifar Sjá meira
Ray Kroc stofnandi McDonalds hamborgarakeðjunnar gerði sér grein fyrir því að það getur verið arðbærara að eiga söluvettvanginn heldur en sjálfa framleiðsluna. Þess vegna lagði hann undir sig lóðir sem hann leigði eigendum McDonalds hamborgaraútibúanna um gervöll Bandaríkin. Hagnaður hans kom því ekki síður af leigutekjum heldur en hamborgarasölu. Á svipaðan hátt hefur ofurhagnaður netrisanna Google og Facebook orðið til við það að búa til söluvettvang, sem milljónir manna nota, án þess að vera með nokkra efnisframleiðslu sjálfir. Milljónir manna deila myndum og textum á netinu í gegnum stafrænan vettvang sem hefur þann megintilgang að koma auglýsingum til skila til sömu milljóna manna. Stór hluti af því efni sem þannig er deilt er ritstjórnarefni sem fréttamenn um allan heim framleiða. Á bak við um 150 fréttir og greinar sem birtast á Vísi daglega eru ótaldar vinnustundir fagfólks sem aflar fréttanna, vinnur þær og birtir. Kroc deildi ágóðanum Munurinn á Google/Facebook og McDonalds er sá að Ray Kroc deildi hluta ágóðans með eigendum útibúanna, sem steiktu hamborgarana og seldu þá almenningi. Google og Facebook deila engu með neinum heldur gleypa auglýsingabitann með húð og hári. Þeir greiða ekki fyrir efnið og þeir borga ekki til þjóðfélagsins þar sem þeir eiga sín viðskipti. Þetta er auðvitað tær snilld. Stjórnvöld í ríkjum Evrópusambandsins og víðar sætta sig ekki við þessa snilld og hafa hafið gagnsókn. Hún miðar bæði að því að netrisarnir borgi sanngjarnt afgjald til efnisframleiðendanna – einkum fréttastofa sem leggja í töluverðan kostnað við að koma upplýsingum til almennings – og að setja almennar leikreglur um starfsemi risanna. Skekkja á markaði frétta Árið 2018 voru tekjur Google vegna birtinga frétta, eingöngu, áætlaðar í kringum 4,7 milljarða bandaríkjadollara, sem nálgast heildartekjur íslenska ríkisins á því sama ári. Upphæðin er líka mjög nálægt heildarauglýsingatekjum stafrænna fjölmiðla í Bandaríkjunum árið 2018. Og þetta eru eingöngu tekjur Google af leitarvélinni og Google News, ekki YouTube (sem Google á) og ekki af Facebook eða Instagram (sem Facebook á) eða tekjur hinna minni risanna af birtingu frétta. Og hvaða máli skiptir það? Skekkja í tekjustreymi á markaði frétta skiptir öllu máli, ekki bara um framtíð eins geira viðskiptalífsins heldur um lýðræði, mannréttindi og upplýsta umræðu. Frjálsir fjölmiðlar eru undirstaða lýðræðis en þeir hafa undanfarið farið halloka í samkeppni við ofurvöxt netrisanna, sem ráða lögum og lofum í hinum stafræna heimi eins og hann snýr að almenningi. Margrethe Vestager, framkvæmdastjóri samkeppnismála hjá Evrópusambandinu, hefur leitt baráttuna gegn ofurvaldi netrisanna á stafrænum markaði.Thierry Monasse/Getty Images Fyrir réttu ári samþykkti Evrópusambandið tilskipun sem gerir aðildarríkjum að innleiða lög sem meðal annars eiga að knýja netrisana til að semja við útgefendur um skiptingu tekna af fréttaefni sem netrisarnir deila til sinna viðskiptavina. Frakkar hafa þegar sett slík lög og fyrir þremur vikum skipaði franska samkeppniseftirlitið Google að semja við útgefendur um skiptingu tekna af birtingu frétta fyrir 9. júlí næstkomandi. Lítill vafi leikur á því að þessi tilskipun ESB verður síðar innleidd í EES samninginn og mun þá ná til Íslands. Með öðrum orðum, þá munu Google, Facebook og allir hinir risarnir þurfa að semja við íslenska fréttamiðla líkt og alla aðra annars staðar í Evrópu. Gangi þetta eftir má gera ráð fyrir því að tekjur af birtingu íslenskra frétta á samfélagsmiðlum fari að renna til íslenskra fréttamiðla eftir einhver ár, kannski þrjú til fimm. Tímabundinn stuðningur Fyrir marga útgefendur, sem berjast í bökkum með sína fjölmiðlastarfsemi nú þegar, eru þrjú til fimm ár heil eilífð. Þess vegna skiptir fjölmiðlafrumvarp Lilju Daggar Alfreðsdóttur mennta- og menningarmálaráðherra svo miklu máli. Í því er tekið fram að styðja eigi við „útgáfu á fréttum, fréttatengdu efni og umfjöllun um samfélagsleg málefni auk þess að styðja við málstefnu stjórnvalda með því að veita einkareknum fjölmiðlum tímabundinn stuðning…“(áhersla mín). Ákvæðið um tímabundinn stuðning er undirstöðuatriði í þessu öllu saman. Annars staðar á Norðurlöndum virðist vera sátt um ríkisstuðning við einkarekna fjölmiðla til langframa. Hér á landi er miklu almennari skoðun að fréttaútgáfa eigi einfaldlega að standa sig á markaði. Rökin fyrir stuðningi við fréttaútgáfu eru þess vegna þau að hann sé nauðsynlegur á meðan markaðurinn virkar ekki með eðlilegum hætti. Gangi þróunin eftir, sem þegar er hafin í Evrópu og víðar, má vona að það misgengi, sem varð á markaði með fréttir á síðustu tveimur áratugum, gangi til baka. Eðlilegt ástand verður þegar útgefendur fá sanngjarnan hlut af þeim tekjum sem Google og Facebook fá núna fyrir lestur, áhorf og hlustun á fréttir. Þá verður tímabundna ástandið sem frumvarpið byggir á yfirstaðið. Fyrir aðþrengda íslenska fjölmiðla, sem nú kljást við tekjufall vegna kórónuveirufaraldurs í ofanálag, er hins vegar er óvíst hvort það gerist í tæka tíð.
Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir Skoðun
Skoðun Löggæsla er mikilvæg grunnþjónusta við fólkið í landinu Þorbjörg S. Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir skrifar
Skoðun Ísland í öðru sæti Regnbogakortsins um réttindi hinsegin fólks Bjarndís Helga Tómasdóttir,Daníel E. Arnarsson skrifar
Hugsjónir og fræðimennska – einstakt veganesti Baldurs í embætti forseta Íslands Rannveig Traustadóttir Skoðun