Almenningur á að njóta vafans Þórir Guðmundsson skrifar 20. febrúar 2020 09:00 Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Fjölmiðlar Stjórnsýsla Þórir Guðmundsson Mest lesið Hefur ítrekað hótað okkur áður Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Halldór 02.08.2025 Halldór Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson Skoðun Bandaríkin voru alltaf vondi kallinn Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun Fólkið í flokknum Helgi Áss Grétarsson Skoðun Kæfandi klámhögg sveitarstjóra Jón Trausti Reynisson Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun Landsvirkjun hafin yfir lög Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hefur ítrekað hótað okkur áður Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson skrifar Skoðun Bandaríkin voru alltaf vondi kallinn Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Erum við á leiðinni í hnífavesti? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier skrifar Skoðun Kæfandi klámhögg sveitarstjóra Jón Trausti Reynisson skrifar Skoðun Klár fyrir Verslunarmannahelgina? Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Vegið að börnum í pólitískri aðför að ferðaþjónustunni skrifar Skoðun Hið tæra illa Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Ferðamannaiðnaður? Nei, ferðaþjónusta! Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun Hæðarveiki og lyf Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Landsvirkjun hafin yfir lög Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Fjárskipti við slit óvígðrar sambúðar: Meginreglur og frávik Sveinn Ævar Sveinsson skrifar Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári skrifar Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason skrifar Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson skrifar Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir skrifar Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sársauki annarra og samúðarþreyta Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir skrifar Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar Skoðun GPT‑5 kemur í ágúst – áskoranir og tækifæri fyrir Ísland Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Sjá meira
Þegar úrskurðarnefnd um upplýsingamál metur hvort opinberum aðila beri að veita almenningi upplýsingar, sem óskað er eftir, þá velur hún ítrekað að túlka upplýsingalög með þrengsta mögulega móti. Ekkert bendir til að það hafi verið ætlun löggjafans. Markmið laganna er þvert á móti skýrt frá upphafi, að „tryggja gegnsæi í stjórnsýslu“ og styrkja upplýsingarétt, lýðræði, aðhald fjölmiðla og traust almennings á stjórnsýslunni. Í athugasemdum við frumvarpið kemur skýrt fram að aðrir hagsmunir – svo sem ef upplýsingar teljast viðkvæmar – geti réttlætt „frávik frá meginreglu laganna“. Með öðrum orðum, það er meginregla að upplýsingar sem hið opinbera býr yfir séu opinberar en fráviksreglur geti réttlætt að þeim sé haldið frá almenningi. Það megi meina almenningi um upplýsingar í undantekningartilvikum. Í nýlegum úrskurði fara nefndarmenn í lögfræðilega loftfimleika til að komast að þeirri niðurstöðu að Ríkisútvarpinu beri ekki að upplýsa um nöfn umsækjenda um starf útvarpsstjóra. Niðurstaða úrskurðarnefndarinnar er nýjasta og augljósasta dæmið um ákvarðanir þar sem kosið er að túlka upplýsingalög þröngt fremur en vítt, í andstöðu við vilja löggjafans eins og hann birtist í lögunum og athugasemdum við þau. Í þessu máli skarst umboðsmaður Alþingis í leikinn. Í svari til Jakobs Bjarnar Grétarssonar á fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar lýsir hann í smáatriðum hvernig nefndin hafi kosið að túlka lög til að styðja ákvörðun RÚV um að láta ekki umbeðnar upplýsingar af hendi. Umboðsmaður kemst á endanum að þeirri niðurstöðu að skýra þurfi lögin en lesa má milli línanna í bréfi hans að þörfin á því sé til komin vegna þessarar sérkennilegu afstöðu nefndarinnar. Þegar upplýsingalög voru sett 2012 höfðu þingmenn í huga reynsluna af hruninu og algjöru niðurbroti trausts á stjórnsýslunni. Þá hafði leyndarhyggja umlukið aðdraganda efnahags- og fjármálakreppunnar. Þegar hún svo skall á, nánast fyrirvaralaust, olli það gífurlegri bræði meðal almennings sem hafði engar vísbendingar fengið frá ráðamönnum um að alvarlegur vandi væri til staðar eða yfirvofandi. Þegar togstreita er milli réttar almennings til aðgangs að upplýsingum og viðleitni embættismanna til að halda þeim leyndum ætti almenningur að njóta vafans. Vísir/Vilhelm Meira en áratug síðar er eins og vilji sé innan stjórnsýslunnar til að setja lærdóm af þessari reynslu ofan í skúffu. Í lögfræði er kennt að undantekningar skuli túlka þröngt en meginreglur vítt. Úrskurðarnefnd virðist hins vegar hafi komið sér upp vinnureglu um að túlka undantekningar vítt en meginreglur þröngt. Líkt og umboðsmaður Alþingis bendir á er ástæða til að bæta lög þannig að skýrt sé hver vilji Alþingis er. Í leiðinni væri ekki úr vegi að taka fleiri skref til að auka upplýsingarétt almennings. Þannig eru undanþáguákvæði um gögn sem megi fara leynt, ekki vegna þess að þau þurfi að gera það eðlis þeirra vegna heldur vegna þess í hvaða tilgangi þau eru tekin saman. Til dæmis er kveðið á um að gögn sem séu tekin saman fyrir ráðherrafundi séu undanþegin upplýsingarétti. Þetta ákvæði nota stjórnvöld – með velþóknun úrskurðarnefndar – óspart til að leyna almenning skýrslum og öðrum samantektum sem augljóslega ættu að vera opinberar miðað við tilgang upplýsingalaga. Dæmi um þetta er skýrsla sem stjórnvöld tóku saman síðasta vetur um efnahagsleg áhrif af mögulegri rekstrarstöðvun WOW air. Skýrslan var samin fyrir ráðherranefnd og þótt almenningur hafi haft augljósa hagsmuni af að vita um innihald hennar þá er hún enn læst í skúffu. Nýleg útvíkkun upplýsingalaga, frá 24. júní 2019, bendir til að Alþingi vilji fremur styrkja upplýsingalög en veikja þau. Með breytingunum voru bæði dómstólar og þingið sett undir upplýsingalög og ráðinn sérstakur ráðgjafi um upplýsingarétt almennings. Það að úrskurðarnefnd skuli áfram beita þröngum lagatúlkunum bendir til þess að ástæða sé til að herða upplýsingalög enn þannig að ekki verði hægt að takmarka upplýsingarétt almennings með óeðlilega þröngum túlkunum. Í leiðinni má taka fleiri skref til að styrkja rétt almennings til upplýsinga. Fyrir nokkrum árum sagði stjórnmálamaður í aðdraganda kosninga að náttúran ætti að njóta vafans. Þegar deilt er um hvort upplýsingar í vörslu hins opinbera eigi að vera opinberar ætti almenningur að njóta vafans. Höfundur er ritstjóri fréttastofu Stöðvar 2, Vísis og Bylgjunnar.
Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier skrifar
Skoðun Fjárskipti við slit óvígðrar sambúðar: Meginreglur og frávik Sveinn Ævar Sveinsson skrifar
Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar
Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar
Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun