Umbrotatímar fyrir plastumbúðir Páll Árnason skrifar 7. maí 2020 10:30 Viðhorf okkar til umhverfismála hefur breyst verulega síðustu árin og að sama skapi hefur notkun almennings á plastumbúðum breyst, við reynum að minnka notkunina, flokkum meira á heimilunum og tökum nýjum gerðum poka fagnandi. Það er því mikil gerjun í gangi á þessu sviði hjá almenningi og fyrirtækjum. Á árinu 2018 setti Umhverfisráðuneytið af stað vinnu við að draga úr umhverfisáhrifum plasts. Niðurstaðan var sú að banna burðarpoka úr plasti frá ársbyrjun 2021 og einnota sogrör og mataráhöld nokkrum árum síðar. Plastneysla okkar er 150-200 kg/mann á ári og burðarpokar eru mjög lítill þáttur, hvað þá sogrör og einnota mataráhöld. Ef þessi aðferðarfræði er notuð áfram, þá tekur það okkur 200 ár að draga úr plastneyslunni um 20%. Þótt vitað sé hverjar séu helstu leiðir okkar Íslendinga við plastmengun lands og sjávar var ákveðið að gera ekkert í því máli. Yfirvöld eru einfaldlega fjarri því að vera eins tilbúin til breytinga í þágu umhverfisins og almenningur. Fast að 40% af plastneyslu okkar er í formi umbúða. Þær hafa mikilvægu hlutverki að gegna, að tryggja neytandanum óskemmda vöru. . Þótt oft sé talað illa um plastumbúðir þá eru þær gjarnan mun umhverfisvænni en aðrar umbúðir eða umbúðaleysi, að teknu tilliti til neikvæðra umhverfisáhrifa vöru sem skemmist. Lífplast Plastframleiðsla hófst með hráefnum úr náttúrunni. Með tilkomu olíuiðnaðarins um miðja síðustu öld varð plastframleiðslan miklu ódýrari og öll algengustu plastefnin urðu til. Á síðustu 30 árum hefur nokkuð verið lagt í þróun plastefna í gróðri, í fyrstu voru þau tífalt dýrari en hefðbundin plastefni en þessi munur hefur verið að minnka mikið. Fyrir nokkrum árum var líf-PE í boði 10-20% dýrara en hefðbundið PE, en einungis mjög afmarkaðir geirar voru tilbúnir til að borga aukalega fyrir plast úr ræktuðu hráefni. Flóran er þó allnokkur í lífplast efnum sbr. mynd hér að neðan þar sem plastið er flokkað eftir því hvort það sé úr endurnýjanlegu hráefni og hvort hægt sé að brjóta það niður með lífvirkum efnum. Mynd 1. Hefðbundið plast og þrír ólíkir flokkar lífplasts. Hefðbundið plast er yfir 99% plastnotkunarinnar. Vöxtur er nokkur í lífplasti, sérstaklega líf-PE, líf-PP og líf-PET. Rauður hringur er dreginn um tvö líf-plastefni sem notuð eru hér á landi. Hringrás kolefnis Til eru mismunandi leiðir til að hemja sótspor umbúðasamfélagsins. Evrópusambandið leggur allnokkurn pening í annarsvegar þróun hringrásarhagkerfis sem byggir á því að plastið sé endurunnið og þannig notað aftur og aftur og hins vegar í þróun lífhagkerfis sem byggir á ræktun hráefna og að þau verði síðan að mold. Lífhagkerfið er mjög stutt komið, þar eru verulegar áskoranir varðandi umhverfisáhrif landnotkunar, að ræktunin leiði hvorki af sér eyðingu skóga né framræslu lands eins og nokkuð ber á í dag. Það er mikil áskorun að brauðfæða 10 milljarða jarðarbúa 2050 án þess að ganga um of á vistkerfi jarðar og því þarf lífplastframleiðslan að byggja á afkasti frá matvælaframleiðslu til að vera auðveldlega réttlætanleg. Endurvinnsla plasts hefur verið áherslumál í orði í 30 ár, án þess að settir hafi verið nægir fjármunir í þróun góðrar endurvinnslutækni. Við endurvinnum einungis lítið brot af því plastefni sem notað er og endurvinnslan felst í því að efnið sé notað tvisvar í stað einu sinni. Í stað þess að nota plastið einu sinni þá notum við það nú þrjátíu árum síðar 10% betur eða 1,1 sinni. Það er léleg hringrás og hringrásarhagkerfið eru ennþá nánast orðin tóm þegar kemur að plasti. Nýir straumar á Íslandi Almenningur var farinn að standa sig mjög vel í að flokka plast á heimilum og jafnvel þvo það svo það fari hreint til brennslu erlendis. Þá bættist það við á síðasta ári að stór verslunarkeðja skipti út burðarpokum úr plasti fyrir maíspoka. Því var vel tekið. En hvað er maíspoki ? Jurtir eins og kartöflur og maís eru að stórum hluta sterkja, við Evrópubúar ræktum kartöflur og Bandaríkjamenn maís. Sterkjuna er hægt að gerja yfir í mjólkursýru. Á sama hátt og hægt er að búa til fjöletýlen plast (PE) úr etýlen gasi þá er hægt að gera fjölmjólkursýru plast (PLA) úr mjólkursýru. Úr báðum þessum plastefnum er hægt að búa til plastpoka, að vísu þarf að bæta mýkingarefnum í PLA (um 30%) til að pokagerðin sé möguleg. Þessar tvær gerðir plastpoka eru að mörgu leyti eðlislíkar. Það er háð þeim forsendum sem við gefum okkur, hvorri gerðinni fylgir lægra sótspor. Ef þær eru urðaðar í Álfsnesi brotna þær niður á nokkur hundruð árum. Ef svo óheppilega vill til að poki fjúki út í íslenska náttúru þá brotnar hann niður á nokkrum árum, fyrst í örplast og síðan í lífrænt efni sem samlagast náttúrunni. Helsti munurinn felst í þeim möguleikum sem eru varðandi meðhöndlun eftir notkun, hvort þær styðja við þróun hringrásarhagkerfis eða lífhagkerfis. Markaðssetning PLA pokana hefur tekist frábærlega. Stór hluti notenda virðist telja að þeir séu ekki úr plasti heldur maís. Jafnvel má sjá þann misskilning á vef stjórnarráðsins þar sem fjallað er um bann á sölu burðarpoka. Jafnframt er gefið sterklega í skyn í umfjöllun um þá að þeir brotni hratt niður og séu því umhverfisvænir. Við þessa markaðssetningu er verið að villa um fyrir neytendum. Pokarnir eru úr plasti og þeir eru ekki niðurbrjótanlegir nema í jarðgerðarstöð með íblöndun ensíma til niðurbrots PLA. Jarðgerð úr maíspokum við ófullkomnar aðstæður hér á landi hefur því fyrst og fremst leitt til örplastmengunar. Það er ekki í samræmi við væntingar neytenda. Hin stóra verslunarkeðjan skipti út burðarpokunum úr PE fyrir líf-PE. Efni sem hefur nákvæmlega sömu eiginleika og PE en er úr ræktuðu hráefni, gjarnan sykurreyr. Nýlega tilkynntu svo kartöflubændur í Hornafirði að þeir ætluðu framvegis að pakka vöru sinni í líf-PE poka. Þetta er skemmtileg nýjung við umbúðaflóruna hérlendis og framsýn ákvörðun. Það er spennandi að sjá hvaða fleiri nýjungar við sjáum á næstu árum. Hvert stefnir? Eru PLA umbúðir umhverfisvænni en PE efnið sem við höfum lengst af notað? Er líf-PE framtíðin? Um það er erfitt að spá. Hvorki PLA efnið né líf-PE efnið sem landsmenn bera nú heim verður til úr afgöngum frá matvælaframleiðslu heldur er ræktarland notað sérstaklega fyrir þetta og það eykur þrýsting á vistkerfi jarðar. Framleiðslan hefur sannarlega sitt sótspor. Þetta kann þó að breytast í fyllingu tímans. Það er erfitt að spá fyrir um hvort verði mikilvægari lausn þegar fram líða stundir, endurvinnsla eða lífplast. Væntanlega er framtíðin sambland af þeim. Vegna áskorana að ganga ekki á vistkerfi jarðar hefur höfundur þessa pistils trú á að endurvinnsla verði stærri þáttur í að hemja sótsporið og efnin í bláa kassanum á mynd 1 verði ráðandi. Höfundur er verkefnastjóri hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Umhverfismál Nýsköpun og rannsóknir Mest lesið Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar Skoðun Alltof mörg sveitarfélög á Íslandi! Gunnar Alexander Ólafsson skrifar Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Lýðheilsan að veði? Willum Þór Þórsson skrifar Skoðun Evrópusambandsaðild - valdefling íslensks almennings Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Köllum Skjöld Íslands réttu nafni: Rasískt götugengi Ian McDonald skrifar Skoðun Hverjir eru komnir með nóg? Nichole Leigh Mosty skrifar Skoðun Að leigja okkar eigin innviði Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Málþóf sem valdníðsla Einar G. Harðarson skrifar Skoðun Klaufaskapur og reynsluleysi? Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Hvernig spyr ég gervigreind til að fá besta svarið? Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Ertu bitur? Björn Leví Gunnarsson skrifar Skoðun Er hægt að læra af draumum? Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Afstæði Ábyrgðar Matthildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Fjárhagslegt virði vörumerkja Elías Larsen skrifar Skoðun Við ákærum – hver sveik strandveiðisjómenn? Kjartan Páll Sveinsson skrifar Skoðun Þið voruð í partýinu líka! Gísli Sigurður Gunnlaugsson skrifar Skoðun Af hverju varð heimsókn framkvæmdastjóra ESB að NATO-fundi? Helen Ólafsdóttir skrifar Skoðun Veimiltítustjórn og tugþúsundir dáinna barna Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar Skoðun Swuayda blæðir: Hróp sem heimurinn heyrir ekki Mouna Nasr skrifar Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar Skoðun Þetta er allt hinum að kenna! Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Sleppir ekki takinu svo auðveldlega aftur Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Opið bréf til fullorðna fólksins Úlfhildur Elísa Hróbjartsdóttir skrifar Skoðun Vill Sjálfstæðisflokkurinn láta taka sig alvarlega? Dagbjört Hákonardóttir skrifar Skoðun Þjórsá í hættu – Hvammsvirkjun og rof á náttúrulegu ástandi árinnar Gunnar Þór Jónsson skrifar Sjá meira
Viðhorf okkar til umhverfismála hefur breyst verulega síðustu árin og að sama skapi hefur notkun almennings á plastumbúðum breyst, við reynum að minnka notkunina, flokkum meira á heimilunum og tökum nýjum gerðum poka fagnandi. Það er því mikil gerjun í gangi á þessu sviði hjá almenningi og fyrirtækjum. Á árinu 2018 setti Umhverfisráðuneytið af stað vinnu við að draga úr umhverfisáhrifum plasts. Niðurstaðan var sú að banna burðarpoka úr plasti frá ársbyrjun 2021 og einnota sogrör og mataráhöld nokkrum árum síðar. Plastneysla okkar er 150-200 kg/mann á ári og burðarpokar eru mjög lítill þáttur, hvað þá sogrör og einnota mataráhöld. Ef þessi aðferðarfræði er notuð áfram, þá tekur það okkur 200 ár að draga úr plastneyslunni um 20%. Þótt vitað sé hverjar séu helstu leiðir okkar Íslendinga við plastmengun lands og sjávar var ákveðið að gera ekkert í því máli. Yfirvöld eru einfaldlega fjarri því að vera eins tilbúin til breytinga í þágu umhverfisins og almenningur. Fast að 40% af plastneyslu okkar er í formi umbúða. Þær hafa mikilvægu hlutverki að gegna, að tryggja neytandanum óskemmda vöru. . Þótt oft sé talað illa um plastumbúðir þá eru þær gjarnan mun umhverfisvænni en aðrar umbúðir eða umbúðaleysi, að teknu tilliti til neikvæðra umhverfisáhrifa vöru sem skemmist. Lífplast Plastframleiðsla hófst með hráefnum úr náttúrunni. Með tilkomu olíuiðnaðarins um miðja síðustu öld varð plastframleiðslan miklu ódýrari og öll algengustu plastefnin urðu til. Á síðustu 30 árum hefur nokkuð verið lagt í þróun plastefna í gróðri, í fyrstu voru þau tífalt dýrari en hefðbundin plastefni en þessi munur hefur verið að minnka mikið. Fyrir nokkrum árum var líf-PE í boði 10-20% dýrara en hefðbundið PE, en einungis mjög afmarkaðir geirar voru tilbúnir til að borga aukalega fyrir plast úr ræktuðu hráefni. Flóran er þó allnokkur í lífplast efnum sbr. mynd hér að neðan þar sem plastið er flokkað eftir því hvort það sé úr endurnýjanlegu hráefni og hvort hægt sé að brjóta það niður með lífvirkum efnum. Mynd 1. Hefðbundið plast og þrír ólíkir flokkar lífplasts. Hefðbundið plast er yfir 99% plastnotkunarinnar. Vöxtur er nokkur í lífplasti, sérstaklega líf-PE, líf-PP og líf-PET. Rauður hringur er dreginn um tvö líf-plastefni sem notuð eru hér á landi. Hringrás kolefnis Til eru mismunandi leiðir til að hemja sótspor umbúðasamfélagsins. Evrópusambandið leggur allnokkurn pening í annarsvegar þróun hringrásarhagkerfis sem byggir á því að plastið sé endurunnið og þannig notað aftur og aftur og hins vegar í þróun lífhagkerfis sem byggir á ræktun hráefna og að þau verði síðan að mold. Lífhagkerfið er mjög stutt komið, þar eru verulegar áskoranir varðandi umhverfisáhrif landnotkunar, að ræktunin leiði hvorki af sér eyðingu skóga né framræslu lands eins og nokkuð ber á í dag. Það er mikil áskorun að brauðfæða 10 milljarða jarðarbúa 2050 án þess að ganga um of á vistkerfi jarðar og því þarf lífplastframleiðslan að byggja á afkasti frá matvælaframleiðslu til að vera auðveldlega réttlætanleg. Endurvinnsla plasts hefur verið áherslumál í orði í 30 ár, án þess að settir hafi verið nægir fjármunir í þróun góðrar endurvinnslutækni. Við endurvinnum einungis lítið brot af því plastefni sem notað er og endurvinnslan felst í því að efnið sé notað tvisvar í stað einu sinni. Í stað þess að nota plastið einu sinni þá notum við það nú þrjátíu árum síðar 10% betur eða 1,1 sinni. Það er léleg hringrás og hringrásarhagkerfið eru ennþá nánast orðin tóm þegar kemur að plasti. Nýir straumar á Íslandi Almenningur var farinn að standa sig mjög vel í að flokka plast á heimilum og jafnvel þvo það svo það fari hreint til brennslu erlendis. Þá bættist það við á síðasta ári að stór verslunarkeðja skipti út burðarpokum úr plasti fyrir maíspoka. Því var vel tekið. En hvað er maíspoki ? Jurtir eins og kartöflur og maís eru að stórum hluta sterkja, við Evrópubúar ræktum kartöflur og Bandaríkjamenn maís. Sterkjuna er hægt að gerja yfir í mjólkursýru. Á sama hátt og hægt er að búa til fjöletýlen plast (PE) úr etýlen gasi þá er hægt að gera fjölmjólkursýru plast (PLA) úr mjólkursýru. Úr báðum þessum plastefnum er hægt að búa til plastpoka, að vísu þarf að bæta mýkingarefnum í PLA (um 30%) til að pokagerðin sé möguleg. Þessar tvær gerðir plastpoka eru að mörgu leyti eðlislíkar. Það er háð þeim forsendum sem við gefum okkur, hvorri gerðinni fylgir lægra sótspor. Ef þær eru urðaðar í Álfsnesi brotna þær niður á nokkur hundruð árum. Ef svo óheppilega vill til að poki fjúki út í íslenska náttúru þá brotnar hann niður á nokkrum árum, fyrst í örplast og síðan í lífrænt efni sem samlagast náttúrunni. Helsti munurinn felst í þeim möguleikum sem eru varðandi meðhöndlun eftir notkun, hvort þær styðja við þróun hringrásarhagkerfis eða lífhagkerfis. Markaðssetning PLA pokana hefur tekist frábærlega. Stór hluti notenda virðist telja að þeir séu ekki úr plasti heldur maís. Jafnvel má sjá þann misskilning á vef stjórnarráðsins þar sem fjallað er um bann á sölu burðarpoka. Jafnframt er gefið sterklega í skyn í umfjöllun um þá að þeir brotni hratt niður og séu því umhverfisvænir. Við þessa markaðssetningu er verið að villa um fyrir neytendum. Pokarnir eru úr plasti og þeir eru ekki niðurbrjótanlegir nema í jarðgerðarstöð með íblöndun ensíma til niðurbrots PLA. Jarðgerð úr maíspokum við ófullkomnar aðstæður hér á landi hefur því fyrst og fremst leitt til örplastmengunar. Það er ekki í samræmi við væntingar neytenda. Hin stóra verslunarkeðjan skipti út burðarpokunum úr PE fyrir líf-PE. Efni sem hefur nákvæmlega sömu eiginleika og PE en er úr ræktuðu hráefni, gjarnan sykurreyr. Nýlega tilkynntu svo kartöflubændur í Hornafirði að þeir ætluðu framvegis að pakka vöru sinni í líf-PE poka. Þetta er skemmtileg nýjung við umbúðaflóruna hérlendis og framsýn ákvörðun. Það er spennandi að sjá hvaða fleiri nýjungar við sjáum á næstu árum. Hvert stefnir? Eru PLA umbúðir umhverfisvænni en PE efnið sem við höfum lengst af notað? Er líf-PE framtíðin? Um það er erfitt að spá. Hvorki PLA efnið né líf-PE efnið sem landsmenn bera nú heim verður til úr afgöngum frá matvælaframleiðslu heldur er ræktarland notað sérstaklega fyrir þetta og það eykur þrýsting á vistkerfi jarðar. Framleiðslan hefur sannarlega sitt sótspor. Þetta kann þó að breytast í fyllingu tímans. Það er erfitt að spá fyrir um hvort verði mikilvægari lausn þegar fram líða stundir, endurvinnsla eða lífplast. Væntanlega er framtíðin sambland af þeim. Vegna áskorana að ganga ekki á vistkerfi jarðar hefur höfundur þessa pistils trú á að endurvinnsla verði stærri þáttur í að hemja sótsporið og efnin í bláa kassanum á mynd 1 verði ráðandi. Höfundur er verkefnastjóri hjá Nýsköpunarmiðstöð Íslands. Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is.
Þessi grein er hluti af ritröðinni Nýsköpun og rannsóknir sem varpar ljósi á fjölbreyttar vísindarannsóknir og nýsköpunarstarf sem unnið er að hérlendis. Greinarnar eru skrifaðar af starfsmönnum Nýsköpunarmiðstöðvar Íslands og eru úr ársskýrslu miðstöðvarinnar. Nánari upplýsingar um Nýsköpunarmiðstöð Íslands eru á www.nmi.is.
Skoðun Sameiginleg yfirlýsing 28 ríkja um málefni Palestínu, hvers virði er hún? Einar Ólafsson skrifar
Skoðun Öryggi betur tryggt – fangelsismál færð til nútímans Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar
Skoðun Klassapróf fína fólksins – eða hvernig erfingjar kenna okkur að lifa Sigríður Svanborgardóttir skrifar
Skoðun Bragðefni eru ekki vandamálið - Bann við þeim myndi skaða lýðheilsu Abdullah Shihab Wahid skrifar
Skoðun Skattar fyrst, svo allt hitt – og hagræðingin sem gleymdist Björgmundur Örn Guðmundsson skrifar
Skoðun Áfangasigur í baráttunni við hernaðinn gegn heimkynnum villta laxins Ingólfur Ásgeirsson,Árni Baldursson skrifar
Skoðun Þjóðþrifamálin sem stjórnarandstaðan fórnaði á altari útgerðanna Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Þjórsá í hættu – Hvammsvirkjun og rof á náttúrulegu ástandi árinnar Gunnar Þór Jónsson skrifar