Skaðlausar samsæriskenningar? Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar 9. október 2019 09:30 Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Finnur Thorlacius Eiríksson Mest lesið Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson skrifar Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason skrifar Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson skrifar Sjá meira
Við búum í heimi sem er stór, flókinn og oft beinlínis óreiðukenndur. Það er ekki hlaupið að því að greiða úr óreiðunni en til þess höfum við fengið ómetanlega hjálp. Heilinn okkar býr yfir meðfæddum eiginleikum sem hjálpa okkur að setja hlutina í samhengi. Þessir eiginleikar hafa meðal annars gert okkur kleift að færast stöðugt í átt að aukinni þekkingu og lífsgæðum á nokkrum kynslóðum. En þessir eiginleikar eiga sér einnig myrka hlið. Við höfum nefnilega tilhneigingu til að finna samhengi þar sem ekkert raunverulegt samhengi er til staðar. Þaðan eru samsæriskenningar sprottnar. Með orðinu „samsæriskenning“ á ég við endurskoðun atburða eða athafna þar sem illum öflum er eignuð ábyrgð án þess að haldbær sönnunargögn liggi fyrir og einfaldari, líklegri skýringar eru hundsaðar. Oft fylgir samsæriskenningum gríðarlegt ofmat á getu hópa til að leggjast í stórtækar leynilegar aðgerðir. Margir sjá ekki ástæðu til að líta samsæriskenningar alvarlegum augum. Vissulega eru þær af ýmsum toga og fela í sér misalvarleg ósannindi. Megnið af mannkynssögunni voru þær aðallega hugmyndasmíð sérvitringa sem bjuggu hver í sínu horni. En með tilkomu Internetsins – einnar af merkustu uppfinningum mannsins – hafa samsæriskenningamenn úr öllum heimshlutum fundið skoðanabræður sína. Vefsíður sem eru öllum aðgengilegar hafa orðið að gróðrarstíu slíkra kenninga sem sumar hverjar hafa haft alvarlegar og jafnvel mannskæðar afleiðingar.Mannskæðar afleiðingar Fyrir rétt rúmu ári – þann 28. október 2018 – gekk vopnaður maður í samkunduhús Gyðinga í Pittsburgh og myrti þar 11 manns og særði 6 manns til viðbótar. Hann hafði um skeið gefið út yfirlýsingar sem endurspegla andgyðinglegar samsæriskenningar á vefsíðu sem hefur á örfáum árum dregið að sér fjölda öfgamanna. Fleiri hópar hafa orðið fyrir barðinu á öfgamönnum. Hálfu ári eftir árásina í Pittsburgh – þann 15. mars síðastliðinn – gekk vopnaður maður inn í tvær moskur í Christchurch á Nýja Sjálandi og myrti þar samtals 51 manns og særði fjölmarga til viðbótar. Tilefnið fyrir árásinni var trú hans á samsæriskenningu um að stefnt væri að útrýmingu „hvíta kynstofnsins“. Hægt væri að tína til fjölda svipaðra dæma. Það sem þessar árásir eiga sameiginlegt er að þær byrjuðu sem illa rökstuddar vangaveltur manna sem náðu sambandi hver við annan á óritskoðuðum vefsíðum. Þar voru þeir staddir í bergmálshelli (echo chamber) sem dró upp heimsmynd sem virtist svo raunveruleg að þeir fóru að lokum fram af brúninni og tóku fjölda mannslífa. En það eru ekki bara sláandi hryðjuverkaárásir sem þarf að hafa áhyggjur af. Sumar samsæriskenningar hafa haft lúmsk en engu að síður alvarleg áhrif. Til dæmis má nefna staðhæfingar um orsakasamhengi milli bólusetninga og einhverfu (upphaflega fölsuð niðurstaða í stakri rannsókn frá 1998) sem hafa þróast í hugmyndir um einhvers konar samsæri yfirvalda gegn almenningi, og valdið því að fjöldi mislingatilfella hefur stóraukist á Vesturlöndum. Í hinu stærra samhengi aðhyllast þeir sem eru á móti bólusetningum oft svipaða samsæriskenningu um lyfjafyrirtækin og hafa í ákveðnum tilvikum hafnað lífsnauðsynlegum lyfjum.Mörk tjáningarfrelsisins Það sem einkennir alla þá sem aðhyllast samsæriskenningar eru litlar sem engar kröfur til sönnunargagna. Yfirleitt eru lélegar heimildir látnar nægja, t.d. vafasöm myndskeið á Youtube, eða ógrynnin öll af óstaðfestum upplýsingum sem eru síðan notaðar til að „kaffæra“ hvern þann sem er ósammála. Þeir eiga það einnig til að líta á alla sem andmæla þeim sem leiksoppa óvinarins og hafa með því gefið sér leyfi til að hundsa allar athugasemdir þeirra. Þessi afstaða kemur í veg fyrir málefnalegar umræður og tryggir að viðkomandi sitji fastur í sínum þankagangi. Sér til varnar vísa samsæriskenningamenn gjarnan í tjáningarfrelsið, sem er vissulega mikilvæg undirstaða réttarríkisins. En þar er einmitt komið að kjarna málsins: Ákveðin tjáning, t.d. ærumeiðing og hatursorðræða, fellur ekki undir tjáningarfrelsið í lagalegum skilningi. Að því gefnu er vert að spyrja hvort opinber tjáning samsæriskenninga sem djöfulgera hópa fólks og stofna öðrum í hættu sé yfirhöfuð varin af tjáningarfrelsinu.
Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar
Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir Skoðun