Rio de Janeiro – Argentína var þrisvar sinnum ríkari en Brasilía mælt í þjóðartekjum á mann þegar löndin tóku sér sjálfstæði, Argentína 1816 og Brasilía 1822. Argentína stóð þá skammt að baki Spánar á þennan kvarða en Brasilía var aðeins hálfdrættingur á við Portúgal. Þegar Argentína var ríkasta land heims árin fyrir aldamótin 1900 var landið átta til tíu sinnum ríkara en Brasilía mælt í tekjum á mann. Á valdatíma Peróns forseta í Argentínu 1944-1955 var munurinn fimm- til sexfaldur Argentínu í vil.

Síðan hefur dregið saman með löndunum tveim. Nú eru tekjur á mann í Argentínu aðeins um þriðjungi hærri en í Brasilíu. Ýmsir félagsvísar hníga í sömu átt. Árið 1960 gat nýfætt barn í Argentínu vænzt þess að lifa ellefu árum lengur en nýfætt barn í Brasilíu. Nú er munurinn aðeins eitt ár. Meðalævilengd Argentínumanna er nú tæplega 77 ár (eins og hún var á Íslandi 1980) á móti tæplega 76 árum í Brasilíu (Ísland 1975). Brasilía hefur tekið skjótari framförum en Argentína.

Stefan Zweig í Brasilíu

Þetta sá austurríski rithöfundurinn Stefan Zweig fyrir þegar hann settist að í Brasilíu 1940, gyðingur á flótta frá Evrópu undan nasistum. Hann hafði fyrst flúið til Englands 1934 og þaðan til Bandaríkjanna og áfram til Brasilíu. Zweig hafði kynnzt Suður-Ameríku á PEN-þinginu í Buenos Aires 1936, heimsþingi rithöfunda þar sem Halldór Kiljan Laxness flutti og fékk samþykkta tillögu til varnar friði og fórnarlömbum fasista í Evrópu. Halldór sagði frá því síðar að Zweig hefði orðað við sig á þinginu þá hugmynd að flytjast til Íslands. En Brasilía varð ofan á.

Zweig sagðist aldrei hafa séð fegurri sjón en á innsiglingunni til Rio de Janeiro. Hann bjó þar ásamt konu sinni og í nærsveitum í hálft annað ár, fór víða um landið og gekk frá fjórum bóka sinna til útgáfu: Brasilía: Framtíðarlandið, Manntafl, Veröld sem var og Balzac.

Íbúð Zweig-hjónanna í Petropólis skammt fyrir norðan Ríó er nú safn til minningar um þau, Casa Stefan Zweig. Manntafl tengist Íslandi á þann veg að margir telja að fyrirmynd söguhetjunnar, skáksnillings sem forðast taflborð eins og heitan eld af ótta við að missa vitið, hljóti að vera íslenzki hæstaréttarlögmaðurinn Björn Kalman þar eð þekkt æviatriði hans séu svo nauðalík lýsingum Zweigs í bókinni. Um þessa kenningu hafa m.a. Garðar Sverrisson rithöfundur og Guðmundur G. Þórarinsson fv. alþingismaður birt fróðlegar ritgerðir í Lesbók Morgunblaðsins og verður þeim íslenzka vinkli sögunnar vonandi haldið til haga í Casa Stefan Zweig í Petropólis þar sem Manntafl er í forgrunni safnsins.

Fegurð landsins

Brasilía: Framtíðarlandið er falleg bók. Zweig lýsir því þar líkt og í sjálfsævisögunni Veröld sem var að hann tapaði öllu tvisvar, fyrst í fyrra stríði og síðan aftur í hinu síðara. Hann leit á sig sem Evrópumann í fyrsta lagi og Austurríkismann í öðru lagi. Að tapa Evrópu aftur í hendur vitfirrtra þjóðrembla olli honum djúpri þjáningu. Þess vegna þótti honum Brasilía svo undurfögur. Hann hafði fundið landið þar sem börnin – allavega á litinn, súkkulaði, mjólk, kaffi – leiðast hlæjandi heim úr skólanum, landið þar sem tunga heimamanna á engin ókvæðisorð eins og þau sem hvítir Bandaríkjamenn nota sumir jafnvel enn um svarta meðbræður sína og systur. Zweig ýkti. Hann ýkti alltaf, það var hans stíll. Brasilía var ekki alveg laus við fordóma og mismunun þótt minna færi þar fyrir slíku en í Bandaríkjunum eða Evrópu sem stóð í björtu báli og þar sem helförin gegn gyðingum kostaði þegar upp var staðið sex milljónir mannslífa.

Að sjá roða nýs dags

Þótt Stefan Zweig lyki fjórum snilldarverkum þann stutta tíma sem hann bjó í Brasilíu, þ.m.t. þrjár beztu bækurnar hans að margra dómi, Manntafl, Veröld sem var og Balzac, þá dugði það ekki til að lyfta af honum þungu oki þeirrar þjáningar sem stríðið í Evrópu olli honum, stríð sem enginn gat vitað 1942 hvernig myndi ljúka. Sextugur að aldri, eftir aðeins átján mánaða vist í nýjum heimkynnum sem hann elskaði, ákvað Zweig að stytta sér aldur og þau hjónin bæði saman. Hún hét Elisabet Charlotte Altmann, kölluð Lotte, og var 27 árum yngri en hann.

Zweig skildi eftir sig bréf sem hangir á vegg í Casa Stefan Zweig. Bréfinu lýkur með þessum orðum í þýðingu Þórarins Guðnasonar læknis:

„Svo kveð ég alla vini mína. Vonandi lifa þeir það að sjá roða nýs dags eftir þessa löngu nótt. En mig brestur þolinmæði, og því fer ég á undan þeim.“