Geimspeki 101 Þórlindur Kjartansson skrifar 1. febrúar 2019 07:00 Varist óttann, því óttinn markar upphaf leiðarinnar að Skuggahliðinni. Óttinn getur af sér reiðina, af reiðinni sprettur hatur og hatrið er uppspretta þjáningar.“ Þessa gáfulegu lífsspeki lét hinn vígfimi geimspekingur Yoda lærlingi sínum Anakin í té í fyrsta kafla Stjörnustríðsmyndanna. Þetta reyndust viðeigandi hugleiðingar því Anakin reyndist vera Gabríel Stjörnustríðsmyndanna, hinn fallni engill sem varð að myrkrahöfðingja. Yoda vissi, eins og margt gamalt og lífsreynt fólk (Yoda er að minnsta kosti 900 ára gamall), að í öllum manneskjum er að finna tilhneigingar í átt til bæði þess góða og hins illa. Rétt eins og garðyrkjumaður þarf að grisja frá illgresi svo nytjaplöntur geti vaxið, þá þurfa manneskjurnar að gæta þess að láta ekki neikvæðar og óhollar tilfinningar skjóta rótum og sjúga burt orku og næringu frá því sem gerir okkur betri, sterkari og hamingjusamari.Yoda gagnrýndur En jarðbundnir sálfræðingar og heimspekingar eru ekki algjörlega sáttir við þessa framsetningu Jedi-meistarans. Þeir benda á að óttinn sé nauðsynlegur til þess að hjálpa okkur að taka ekki of glannalegar ákvarðanir. Þó geta oft komið upp aðstæður þar sem nauðsynlegt er að reyna að sigrast á honum, því þótt hann sé sannfærandi þá hefur hann ekki alltaf rétt fyrir sér. Þá reynir einmitt á hugrekki og dómgreind—að vita hvenær rétt er að láta hyggjuvitið yfirbuga brjóstvitið, bíta á jaxla og í skjaldarrendur og láta ekki hamaganginn í brjóstholinu stöðva sig. Það má hins vegar segja Yoda til varnar að hann var örugglega ekki svo yfirborðskenndur að halda að óttinn sem slíkur sé slæmur, heldur eiga orð hans einmitt við um ástæðulausan ótta, gunguskap og tepruskap; óttann við að lifa lífinu, óttann við hið óþekkta, óttann við það sem er nýtt og óttann við það sem er öðruvísi. Þannig ótti, sem ekki er reistur á rökum eða þekkingu, heldur á bábiljum og vanþekkingu, getur nefnilega leitt mennina inn á alls konar hættulegar hugarslóðir. Það er þannig ótti sem getur af sér þá tegund reiði sem er hættuleg. Reiðin svalar eða kvelur Reiðin er nefnilega ekki öll hættuleg heldur. Hún getur verið gagnleg. Það væri til að mynda lítið spunnið í fyrirliða í fótboltaliði sem legði áherslu á að tala alltaf kurteislega við samherja sína þegar þeir gera ekki það sem ætlast er til af þeim inni á vellinum. „Þórlindur minn, heldurðu að þú gætir kannski reynt að vera kominn inn á svæðið sem þú ert að dekka aðeins fyrr næst þegar það kemur útspark frá hinu markinu. Ég er ekkert að gagnrýna þig, bara að benda þér vinsamlega á það.“ Svona talaði Arnar Pétursson, fyrirliði Týs, ekki við mig þegar ég reyndi að spila vinstri bakvörð í gamla daga. En á fótboltavellinum komu einmitt saman kostir reiðinnar og óttans, því það sem dreif mig áfram til að uppfylla mína takmörkuðu getu í knattspyrnu var einmitt einna helst logandi hræðsla mín við reiði fyrirliðans. Inni á íþróttavelli fá tilfinningar, þar á meðal reiði, að springa ómengaðar út svo lengi sem þær þjóna sameiginlegum tilgangi liðsins. Og rannsóknir sýna einmitt að þegar fólk hefur reiðst og rifist þá er það gjarnan miklu frekar til góðs eða ills. Gott rifrildi milli samstarfsfólks, hjóna eða liðsfélaga losar um streitu, útskýrir hraðar og betur en kurteisishjal hvernig fólki líður raunverulega og neyðir alla til þess að hugsa bæði sinn gang og annarra. Þetta þekkja allir sem rifist hafa á jafnræðisgrundvelli við maka, vini og vinnufélaga—ef samband fólks er nógu traust til að þola smá ágjöf þá styrkist það gjarnan þegar það fær að hristast í átökum. Stundum getur það meira að segja verið móðgandi að reiðast ekki; eins og maður ætlist til svo lítils af fólkinu í kringum sig að það taki því ekki að skipta skapi þegar það stendur sig illa eða bregst. Læti eða ranglæti Betri eru læti en ranglæti, sagði körfuboltadómari sem ég kannast við, og mátti síðar heyra þetta hermt upp á sig í nánast hverjum einasta leik. Og það er líka rétt því án réttlátrar reiði væri ekki hægt að fá fólk til að taka saman höndum um að binda enda á ýmiss konar kerfisbundið óréttlæti. Það er einmitt með að finna slíkri reiði frjóan farveg sem ýmis stærstu réttlætisskref sögunnar hafa verið stigin. Reiðin er því—alveg eins og óttinn—nauðsynleg tilfinning ef hún fær að blómstra í góðum farvegi. Reiði og heift En þegar tímabundin bræði breytist í heift og ofsa, þá er voðinn vís. Þá missir reiðin sinn hreinsandi mátt, markmið heiftarinnar verður ekki sátt heldur hefnd, ekki réttlæti heldur refsing. Innibyrgð reiði, sem hvergi fær útrás, breytist svo sannarlega í hatur og hefur ömurleg áhrif á líðan og heilsu fólks og dregur það inn á leiðina sem liggur í skuggahliðarnar. Og það er eflaust þannig reiði sem Yoda var að tala um, ekki kvabb yfir dómgæslu í íþróttaleik, pirringur yfir baðherbergisumhirðu eða tilfinningaleg berskjöldun í einlægum skoðanaskiptum og tilfinningatali fólks sem virðir hvert annað þrátt fyrir ósætti. Hatrið er aldrei fallegt En þegar kemur að hatrinu, þá eru allir sammála Yoda og enginn þykist vita betur. Það eru engar fegrandi hliðar á hatrinu. Sá sem burðast með hatur og bræði veldur sjálfum sér og öðrum miska og óhamingju. Hatrið er aldrei gott fyrir neinn. Það leiðir sannarlega til þjáningar. Og hatrið fer þeim ekkert betur sem hefur rétt fyrir sér heldur en hinum sem hefur rangt fyrir sér. Það er ekkert hollara veganesti fyrir þá sem telja sig vera í heilögum hefndarleiðangri eða þá sem hafa gerst sekir um illfyrirgefanlegar syndir, skandala eða jafnvel glæpi. Jafnvel hinn réttlátasti málstaður verður að ljótri heift og óréttlæti ef hann mengast af hatri. Það er stundum sem maður fær á tilfinninguna að það gæti verið góð hugmynd að hafa aðeins fleiri sem hugsa eins og Yoda í áhrifastöðum, en aðeins færri sem eru svo sannfærðir um réttmæti málstaðar síns að þeir leyfa sér að hatast við andstæðinginn. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þórlindur Kjartansson Mest lesið Hefur ítrekað hótað okkur áður Hjörtur J. Guðmundsson Skoðun Halldór 02.08.2025 Halldór Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson Skoðun Bandaríkin voru alltaf vondi kallinn Karl Héðinn Kristjánsson Skoðun Áform um að eyðileggja Ísland! Jóna Imsland Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun Fólkið í flokknum Helgi Áss Grétarsson Skoðun Kæfandi klámhögg sveitarstjóra Jón Trausti Reynisson Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun Landsvirkjun hafin yfir lög Björg Eva Erlendsdóttir Skoðun Skoðun Skoðun Hefur ítrekað hótað okkur áður Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson skrifar Skoðun Bandaríkin voru alltaf vondi kallinn Karl Héðinn Kristjánsson skrifar Skoðun Erum við á leiðinni í hnífavesti? Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier skrifar Skoðun Kæfandi klámhögg sveitarstjóra Jón Trausti Reynisson skrifar Skoðun Klár fyrir Verslunarmannahelgina? Ágúst Mogensen skrifar Skoðun Vegið að börnum í pólitískri aðför að ferðaþjónustunni skrifar Skoðun Hið tæra illa Gunnar Hólmsteinn Ársælsson skrifar Skoðun Ferðamannaiðnaður? Nei, ferðaþjónusta! Guðmundur Björnsson skrifar Skoðun Hæðarveiki og lyf Ari Trausti Guðmundsson skrifar Skoðun Landsvirkjun hafin yfir lög Björg Eva Erlendsdóttir skrifar Skoðun Fjárskipti við slit óvígðrar sambúðar: Meginreglur og frávik Sveinn Ævar Sveinsson skrifar Skoðun Þau eru framtíðin – en fá ekki að njóta nútímans Sigurður Kári skrifar Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna þegir kristin, vestræn menning? Ómar Torfason skrifar Skoðun Trump les tölvupóstinn þinn Mörður Áslaugarson skrifar Skoðun „Já, hvað með bara að skjóta hann!“ Þórhildur Hjaltadóttir skrifar Skoðun Heimar sem þurfa nýja umræðu! Sigurður Árni Reynisson skrifar Skoðun Sársauki annarra og samúðarþreyta Guðrún Jónsdóttir skrifar Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar Skoðun Alþjóðalög eða lögleysa? Urður Hákonardóttir skrifar Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar Skoðun GPT‑5 kemur í ágúst – áskoranir og tækifæri fyrir Ísland Sigvaldi Einarsson skrifar Skoðun Við tölum um vöxt — en gleymum því sem vex Þórdís Hólm Filipsdóttir skrifar Skoðun Verri framkoma en hjá Trump Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Landið talar Davíð Arnar Oddgeirsson skrifar Skoðun Ætla þau að halda áfram að grafa sína eigin gröf? Kolbrún Áslaugar Baldursdóttir skrifar Skoðun Ísrael – brostnir draumar og lygar Ingibjörg Þóra Haraldsdóttir skrifar Skoðun Ein af hverjum fjórum Silja Höllu Egilsdóttir skrifar Sjá meira
Varist óttann, því óttinn markar upphaf leiðarinnar að Skuggahliðinni. Óttinn getur af sér reiðina, af reiðinni sprettur hatur og hatrið er uppspretta þjáningar.“ Þessa gáfulegu lífsspeki lét hinn vígfimi geimspekingur Yoda lærlingi sínum Anakin í té í fyrsta kafla Stjörnustríðsmyndanna. Þetta reyndust viðeigandi hugleiðingar því Anakin reyndist vera Gabríel Stjörnustríðsmyndanna, hinn fallni engill sem varð að myrkrahöfðingja. Yoda vissi, eins og margt gamalt og lífsreynt fólk (Yoda er að minnsta kosti 900 ára gamall), að í öllum manneskjum er að finna tilhneigingar í átt til bæði þess góða og hins illa. Rétt eins og garðyrkjumaður þarf að grisja frá illgresi svo nytjaplöntur geti vaxið, þá þurfa manneskjurnar að gæta þess að láta ekki neikvæðar og óhollar tilfinningar skjóta rótum og sjúga burt orku og næringu frá því sem gerir okkur betri, sterkari og hamingjusamari.Yoda gagnrýndur En jarðbundnir sálfræðingar og heimspekingar eru ekki algjörlega sáttir við þessa framsetningu Jedi-meistarans. Þeir benda á að óttinn sé nauðsynlegur til þess að hjálpa okkur að taka ekki of glannalegar ákvarðanir. Þó geta oft komið upp aðstæður þar sem nauðsynlegt er að reyna að sigrast á honum, því þótt hann sé sannfærandi þá hefur hann ekki alltaf rétt fyrir sér. Þá reynir einmitt á hugrekki og dómgreind—að vita hvenær rétt er að láta hyggjuvitið yfirbuga brjóstvitið, bíta á jaxla og í skjaldarrendur og láta ekki hamaganginn í brjóstholinu stöðva sig. Það má hins vegar segja Yoda til varnar að hann var örugglega ekki svo yfirborðskenndur að halda að óttinn sem slíkur sé slæmur, heldur eiga orð hans einmitt við um ástæðulausan ótta, gunguskap og tepruskap; óttann við að lifa lífinu, óttann við hið óþekkta, óttann við það sem er nýtt og óttann við það sem er öðruvísi. Þannig ótti, sem ekki er reistur á rökum eða þekkingu, heldur á bábiljum og vanþekkingu, getur nefnilega leitt mennina inn á alls konar hættulegar hugarslóðir. Það er þannig ótti sem getur af sér þá tegund reiði sem er hættuleg. Reiðin svalar eða kvelur Reiðin er nefnilega ekki öll hættuleg heldur. Hún getur verið gagnleg. Það væri til að mynda lítið spunnið í fyrirliða í fótboltaliði sem legði áherslu á að tala alltaf kurteislega við samherja sína þegar þeir gera ekki það sem ætlast er til af þeim inni á vellinum. „Þórlindur minn, heldurðu að þú gætir kannski reynt að vera kominn inn á svæðið sem þú ert að dekka aðeins fyrr næst þegar það kemur útspark frá hinu markinu. Ég er ekkert að gagnrýna þig, bara að benda þér vinsamlega á það.“ Svona talaði Arnar Pétursson, fyrirliði Týs, ekki við mig þegar ég reyndi að spila vinstri bakvörð í gamla daga. En á fótboltavellinum komu einmitt saman kostir reiðinnar og óttans, því það sem dreif mig áfram til að uppfylla mína takmörkuðu getu í knattspyrnu var einmitt einna helst logandi hræðsla mín við reiði fyrirliðans. Inni á íþróttavelli fá tilfinningar, þar á meðal reiði, að springa ómengaðar út svo lengi sem þær þjóna sameiginlegum tilgangi liðsins. Og rannsóknir sýna einmitt að þegar fólk hefur reiðst og rifist þá er það gjarnan miklu frekar til góðs eða ills. Gott rifrildi milli samstarfsfólks, hjóna eða liðsfélaga losar um streitu, útskýrir hraðar og betur en kurteisishjal hvernig fólki líður raunverulega og neyðir alla til þess að hugsa bæði sinn gang og annarra. Þetta þekkja allir sem rifist hafa á jafnræðisgrundvelli við maka, vini og vinnufélaga—ef samband fólks er nógu traust til að þola smá ágjöf þá styrkist það gjarnan þegar það fær að hristast í átökum. Stundum getur það meira að segja verið móðgandi að reiðast ekki; eins og maður ætlist til svo lítils af fólkinu í kringum sig að það taki því ekki að skipta skapi þegar það stendur sig illa eða bregst. Læti eða ranglæti Betri eru læti en ranglæti, sagði körfuboltadómari sem ég kannast við, og mátti síðar heyra þetta hermt upp á sig í nánast hverjum einasta leik. Og það er líka rétt því án réttlátrar reiði væri ekki hægt að fá fólk til að taka saman höndum um að binda enda á ýmiss konar kerfisbundið óréttlæti. Það er einmitt með að finna slíkri reiði frjóan farveg sem ýmis stærstu réttlætisskref sögunnar hafa verið stigin. Reiðin er því—alveg eins og óttinn—nauðsynleg tilfinning ef hún fær að blómstra í góðum farvegi. Reiði og heift En þegar tímabundin bræði breytist í heift og ofsa, þá er voðinn vís. Þá missir reiðin sinn hreinsandi mátt, markmið heiftarinnar verður ekki sátt heldur hefnd, ekki réttlæti heldur refsing. Innibyrgð reiði, sem hvergi fær útrás, breytist svo sannarlega í hatur og hefur ömurleg áhrif á líðan og heilsu fólks og dregur það inn á leiðina sem liggur í skuggahliðarnar. Og það er eflaust þannig reiði sem Yoda var að tala um, ekki kvabb yfir dómgæslu í íþróttaleik, pirringur yfir baðherbergisumhirðu eða tilfinningaleg berskjöldun í einlægum skoðanaskiptum og tilfinningatali fólks sem virðir hvert annað þrátt fyrir ósætti. Hatrið er aldrei fallegt En þegar kemur að hatrinu, þá eru allir sammála Yoda og enginn þykist vita betur. Það eru engar fegrandi hliðar á hatrinu. Sá sem burðast með hatur og bræði veldur sjálfum sér og öðrum miska og óhamingju. Hatrið er aldrei gott fyrir neinn. Það leiðir sannarlega til þjáningar. Og hatrið fer þeim ekkert betur sem hefur rétt fyrir sér heldur en hinum sem hefur rangt fyrir sér. Það er ekkert hollara veganesti fyrir þá sem telja sig vera í heilögum hefndarleiðangri eða þá sem hafa gerst sekir um illfyrirgefanlegar syndir, skandala eða jafnvel glæpi. Jafnvel hinn réttlátasti málstaður verður að ljótri heift og óréttlæti ef hann mengast af hatri. Það er stundum sem maður fær á tilfinninguna að það gæti verið góð hugmynd að hafa aðeins fleiri sem hugsa eins og Yoda í áhrifastöðum, en aðeins færri sem eru svo sannfærðir um réttmæti málstaðar síns að þeir leyfa sér að hatast við andstæðinginn.
Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun
Skoðun Þjóðaratkvæðagreiðsla vegna umsóknar um aðild að ESB er stjórnsýslugrín! Júlíus Valsson skrifar
Skoðun Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier skrifar
Skoðun Fjárskipti við slit óvígðrar sambúðar: Meginreglur og frávik Sveinn Ævar Sveinsson skrifar
Skoðun Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir skrifar
Skoðun Í minningu sonar – og allra þeirra sem aldrei komu heim Kristín Dýrfjörð,Friðrik Þór Guðmundsson skrifar
Skoðun Truman-ríkið: Tilraunir raunheimsins að komast í gegnum gervihvelfinguna Svala Magnea Ásdísardóttir skrifar
Ákall til umhverfis-, orku- og loftslagsráðherra að standa við gefin loforð Laura Sólveig Lefort Scheefer,Snorri Hallgrímsson,Sigurlaug Eir Beck Þórsdóttir,Jóhanna Malen Skúladóttir,Ida Karólína Harris,Antonia Hamann,Julien Nayet-Pelletier Skoðun
Greiðsla með Vísakorti tryggir ekki endurgreiðslu – forfallatryggingar gagnslausar þegar mest á reynir Erna Guðmundsdóttir Skoðun