Kappið og fegurðin Þórlindur Kjartansson skrifar 16. nóvember 2018 07:30 Ég átti einu sinni samtal við mann um mann. Og sá hafði ekki margt um þann náunga að segja, enda taldi hann ekki þurfa margra orða við. Náunginn hafði gert út um orðspor sitt í huga mannsins á einu augabragði fyrir margt löngu síðan. Og hver var hinn ófyrirgefanlegi glæpur náungans? Þjófnaður, ofbeldi, rán eða morð? Nei. Ekkert slíkt. „Hann var tekinn með maðk,“ sagði maðurinn um náungann og þar með þurfti ekki frekar að velta fyrir sér kostum hans eða eðli. Hann var einfaldlega afskrifaður.Æran við árbakkann Það að virða ekki settar reglur í laxveiði er litið grafalvarlegum augum af þeim sem hafa áhuga á því sporti. Það getur nefnilega sagt svo mikla sögu ef einstaklingi er svo ómögulegt að sætta sig við ill aflabrögð að hann grípi til þess óyndisúrræðis að laumast til þess að setja stórvirkari veiðifæri en leyfð eru út í ána. Þannig eykur hann vissulega mjög sínar eigin líkur á því að landa fiski, en um leið eyðileggur fyrir öllum hinum sem fara að reglunum. Það er kannski leiðinlegt að snúa fisklaus úr rándýrri veiðiferð; en þó skárra en að skilja æruna eftir við árbakkann. Í ýmsum sakleysislegum leikjum okkar leggjum við ofurkapp á að allir virði reglurnar umfram sinn eigin árangur. Það nennir enginn að spila á spil við þann sem verður uppvís að því að svindla. Sá sem skrifar viljandi niður rangt skor í golfi mun ekki þykja eftirsóknarverður félagi—og ýmsum þykir það eflaust til marks um djúpt óöryggi að geta ekki horfst í augu við sannleikann um árangur sinn í saklausum leik. Og þau hvatningarorð eru höfð eftir Sr. Friðrki, stofnanda Vals og Hauka, að kappið megi ekki bera fegurðina ofurliði. Sem sagt—það er mikill sannleikur í því að meiru skipti að spila leikinn vel heldur en að sigra með öllum tiltækum ráðum.Réttlæti og jafnræði Þegar tveir aðilar keppa þá vitum við líka að það er ekki skemmtilegt ef annar aðilinn vinnur alltaf. Einhverjar rannsóknir munu hafa sýnt fram á að slakari aðilinn þurfi að sigra í um það bil 30% tilvika til þess að hann nenni að halda áfram að keppa. Þess vegna er það góð hugmynd að sníða reglurnar stundum þannig að þær auki sigurlíkur þeirra sem standa hallari fæti. Í golfi er skráð forgjöf, þannig að allir eru í raun að keppa við sjálfa sig; þegar tveir einstaklingar vilja tefla skák en mikill getumunur er á þeim þá er alþekkt að sá sterkari fjarlægi nokkra menn úr sínu liði áður en leikur hefst, og þar fram eftir götunum. Íþróttaliðum er skipt í aldursflokka og deildir eftir landsvæðum og styrkleika því markmið íþróttanna er ekki endilega að finna einn alheims sigurvegara; heldur einmitt að sem flestir geti notið keppninnar og jafnvel fagnað sigri stundum. Allir leikir þurfa þess vegna að innihalda bæði réttlæti og jafnræði til þess að gaman sé að taka þátt í þeim eða horfa á þá. Sá sem svindlar eða níðist á veikari andstæðingi telst því ekki vera sniðugur eða klár—heldur er honum réttilega álasað fyrir að láta kapp sitt bera fegurðina ofurliði. Þannig kapp eyðileggur leikinn fyrir öllum hinum. Þetta á við jafnvel þótt allir stórsigrarnir séu verðskuldaðir og ekkert rangt sé haft við.Svindlað í skjóli marmara Þessi sjónarmið eru svo djúpstæð í mannlegri tilveru að þau eiga alls staðar við. Ef samfélagsskipanin okkar skilar ítrekað þeirri niðurstöðu að tilteknir hópar hafa miklu meira upp úr krafsinu heldur en aðrir—þá er hætt við að þeim sem verða undir finnist smám saman eins og kerfið sé hvorki réttlátt né sanngjarnt. Og miðað við stöðuna í dag þá er ekki annað hægt að segja en að þeir hafi algjörlega rétt fyrir sér. Þótt það sé slæmt og leiðinlegt þegar sömu aðilar sigra alltaf þá er hálfu verra ef reglur leiksins sjálfs eru ósanngjarnar eða ef hinir svokölluðu sigurvegarar ná árangri sínum með svindli. Þetta er þó því miður staða sem allir unnendur frjáls markaðshagkerfis (eins og sá sem þetta skrifar) þurfa að velta fyrir sér. Dæmin um svindl eru mýmörg; til dæmis um stórfellt peningaþvætti marmaralagðra og virðulegra stofnana á borð við Deutsche Bank og Danske Bank; og nýlegum upplýsingum um að bankar í Evrópu hafi stolið að minnsta kosti 50 milljörðum evra af skattgreiðendum með því að beita frumlegum kokteilum af misnotkun, falsi og svindli.Bognar leikreglur Fyrir utan hreint og klárt svindl, sem virðist skila miklum gróða í efstu lögum alþjóðlega fjármálakerfisins, þá verða þeir sem trúa á frjálsan markað að horfast í augu við að jafnvel innan leikreglnanna sýnist sitthvað vera býsna bogið. Er það til dæmis ásættanlegt að yfirburðafólk, sem getur valið milli þess að nýta hæfileika sína til að gera eitthvað gagnlegt—eins og til dæmis að lækna sjúkdóma—eða eitthvað fullkomlega gagnlaust—eins og beita háþróaðri stærðfræði til þess að spá fyrir um verð hlutabréfa í tískufyrirtækjum—hefur margfalt meira upp úr því síðarnefnda en hinu fyrrnefnda? Það er vissulega miklu einfaldara að setja reglur um laxveiði heldur en allt samfélagið. En það sama gildir um þá sem nýta sér ólögleg veiðarfæri til þess að öðlast ríkidæmi—þeir bjóða heim hættu á því að stuðningur molni undan því þjóðskipulagi sem hefur skilað langsamlega mestum og bestum lífskjörum í gervallri sögu mannkynsins. Þeir sem raunverulega hafa trú á því að markaðshagkerfið sé þess virði að verja það þurfa því að beina athygli sinni ekki síður að því hvernig rétt sé að treysta tilverugrundvöll þess heldur en því hvernig þeir geti sjálfir fengið sem mest út úr því. Græðgi er ekki góð. Þeir sem starfa með græðgina eina að leiðarljósi hafa fyrir löngu látið kappið bera fegurðina algjöru ofurliði. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Skoðun Þórlindur Kjartansson Mest lesið Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson Skoðun Skoðun Skoðun Tikkað í skipulagsboxin Samúel Torfi Pétursson skrifar Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar Skoðun Sjúklingur settur í fangaklefa Arnar Þór Jónsson skrifar Skoðun Opið bréf til fjármálaráðherra, Daða Más Kristóferssonar Íris Róbertsdóttir skrifar Skoðun Ég kalla hann Isildur; mentorinn minn er gervigreind Björgmundur Guðmundsson skrifar Skoðun Hvað er „furry“ annars? Jóhanna Jódís Antonsdóttir skrifar Skoðun Jafnaðarmennskan og verkalýðsbaráttan Sigfús Ómar Höskuldsson skrifar Skoðun Hljóð og mynd íslenskra varna Arnór Sigurjónsson skrifar Skoðun Kveðjur úr Grafarvogi til þeirra sem kasta steinum úr glerhúsi Davíð Már Sigurðsson skrifar Skoðun Leiðsöguhundurinn Gaur gerir mig að betri manneskju Þorkell J. Steindal skrifar Skoðun Fimmtíu ár frá lokum Víetnamstríðsins Finnur Th. Eiríksson skrifar Skoðun Að undirbúa börnin okkar fyrir heim sem er að hverfa Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar Skoðun Bókin er minn óvinur, en mig langar samt í verknám! Davíð Bergmann skrifar Skoðun Ilmurinn af jarðolíu er svo lokkandi Sævar Helgi Lárusson skrifar Skoðun Hvað er að frétta af humrinum? Jónas Páll Jónasson skrifar Skoðun Þeir greiða sem njóta, eða hvað? Jóhannes Þór Skúlason,Pálmi Viðar Snorrason skrifar Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar Skoðun Sigrar og raunir íslenska hestsins Elín Íris Fanndal skrifar Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar Skoðun Góðir grannar Landsvirkjunar og við hin Kjartan Ágústsson skrifar Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar Skoðun Mikilvægi orkuspáa Ingvar Júlíus Baldursson skrifar Skoðun Þegar innflutningurinn ræður ríkjum Anton Guðmundsson skrifar Skoðun Vladímír Pútín: Hvað er að marka hann? Steinar Björgvinsson skrifar Skoðun Örlög Úkraínu varða frið og öryggi á Íslandi Þorgerður Katrín Gunnarsdóttir skrifar Skoðun Vegamál á tímum skattahækkana og vantrausts Benedikt S. Benediktsson skrifar Skoðun Konur og menntun Sigríður Ingibjörg Ingadóttir,Steinunn Bragadóttir skrifar Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar Skoðun Hanna Katrín og Co, koma til bjargar Björn Ólafsson skrifar Sjá meira
Ég átti einu sinni samtal við mann um mann. Og sá hafði ekki margt um þann náunga að segja, enda taldi hann ekki þurfa margra orða við. Náunginn hafði gert út um orðspor sitt í huga mannsins á einu augabragði fyrir margt löngu síðan. Og hver var hinn ófyrirgefanlegi glæpur náungans? Þjófnaður, ofbeldi, rán eða morð? Nei. Ekkert slíkt. „Hann var tekinn með maðk,“ sagði maðurinn um náungann og þar með þurfti ekki frekar að velta fyrir sér kostum hans eða eðli. Hann var einfaldlega afskrifaður.Æran við árbakkann Það að virða ekki settar reglur í laxveiði er litið grafalvarlegum augum af þeim sem hafa áhuga á því sporti. Það getur nefnilega sagt svo mikla sögu ef einstaklingi er svo ómögulegt að sætta sig við ill aflabrögð að hann grípi til þess óyndisúrræðis að laumast til þess að setja stórvirkari veiðifæri en leyfð eru út í ána. Þannig eykur hann vissulega mjög sínar eigin líkur á því að landa fiski, en um leið eyðileggur fyrir öllum hinum sem fara að reglunum. Það er kannski leiðinlegt að snúa fisklaus úr rándýrri veiðiferð; en þó skárra en að skilja æruna eftir við árbakkann. Í ýmsum sakleysislegum leikjum okkar leggjum við ofurkapp á að allir virði reglurnar umfram sinn eigin árangur. Það nennir enginn að spila á spil við þann sem verður uppvís að því að svindla. Sá sem skrifar viljandi niður rangt skor í golfi mun ekki þykja eftirsóknarverður félagi—og ýmsum þykir það eflaust til marks um djúpt óöryggi að geta ekki horfst í augu við sannleikann um árangur sinn í saklausum leik. Og þau hvatningarorð eru höfð eftir Sr. Friðrki, stofnanda Vals og Hauka, að kappið megi ekki bera fegurðina ofurliði. Sem sagt—það er mikill sannleikur í því að meiru skipti að spila leikinn vel heldur en að sigra með öllum tiltækum ráðum.Réttlæti og jafnræði Þegar tveir aðilar keppa þá vitum við líka að það er ekki skemmtilegt ef annar aðilinn vinnur alltaf. Einhverjar rannsóknir munu hafa sýnt fram á að slakari aðilinn þurfi að sigra í um það bil 30% tilvika til þess að hann nenni að halda áfram að keppa. Þess vegna er það góð hugmynd að sníða reglurnar stundum þannig að þær auki sigurlíkur þeirra sem standa hallari fæti. Í golfi er skráð forgjöf, þannig að allir eru í raun að keppa við sjálfa sig; þegar tveir einstaklingar vilja tefla skák en mikill getumunur er á þeim þá er alþekkt að sá sterkari fjarlægi nokkra menn úr sínu liði áður en leikur hefst, og þar fram eftir götunum. Íþróttaliðum er skipt í aldursflokka og deildir eftir landsvæðum og styrkleika því markmið íþróttanna er ekki endilega að finna einn alheims sigurvegara; heldur einmitt að sem flestir geti notið keppninnar og jafnvel fagnað sigri stundum. Allir leikir þurfa þess vegna að innihalda bæði réttlæti og jafnræði til þess að gaman sé að taka þátt í þeim eða horfa á þá. Sá sem svindlar eða níðist á veikari andstæðingi telst því ekki vera sniðugur eða klár—heldur er honum réttilega álasað fyrir að láta kapp sitt bera fegurðina ofurliði. Þannig kapp eyðileggur leikinn fyrir öllum hinum. Þetta á við jafnvel þótt allir stórsigrarnir séu verðskuldaðir og ekkert rangt sé haft við.Svindlað í skjóli marmara Þessi sjónarmið eru svo djúpstæð í mannlegri tilveru að þau eiga alls staðar við. Ef samfélagsskipanin okkar skilar ítrekað þeirri niðurstöðu að tilteknir hópar hafa miklu meira upp úr krafsinu heldur en aðrir—þá er hætt við að þeim sem verða undir finnist smám saman eins og kerfið sé hvorki réttlátt né sanngjarnt. Og miðað við stöðuna í dag þá er ekki annað hægt að segja en að þeir hafi algjörlega rétt fyrir sér. Þótt það sé slæmt og leiðinlegt þegar sömu aðilar sigra alltaf þá er hálfu verra ef reglur leiksins sjálfs eru ósanngjarnar eða ef hinir svokölluðu sigurvegarar ná árangri sínum með svindli. Þetta er þó því miður staða sem allir unnendur frjáls markaðshagkerfis (eins og sá sem þetta skrifar) þurfa að velta fyrir sér. Dæmin um svindl eru mýmörg; til dæmis um stórfellt peningaþvætti marmaralagðra og virðulegra stofnana á borð við Deutsche Bank og Danske Bank; og nýlegum upplýsingum um að bankar í Evrópu hafi stolið að minnsta kosti 50 milljörðum evra af skattgreiðendum með því að beita frumlegum kokteilum af misnotkun, falsi og svindli.Bognar leikreglur Fyrir utan hreint og klárt svindl, sem virðist skila miklum gróða í efstu lögum alþjóðlega fjármálakerfisins, þá verða þeir sem trúa á frjálsan markað að horfast í augu við að jafnvel innan leikreglnanna sýnist sitthvað vera býsna bogið. Er það til dæmis ásættanlegt að yfirburðafólk, sem getur valið milli þess að nýta hæfileika sína til að gera eitthvað gagnlegt—eins og til dæmis að lækna sjúkdóma—eða eitthvað fullkomlega gagnlaust—eins og beita háþróaðri stærðfræði til þess að spá fyrir um verð hlutabréfa í tískufyrirtækjum—hefur margfalt meira upp úr því síðarnefnda en hinu fyrrnefnda? Það er vissulega miklu einfaldara að setja reglur um laxveiði heldur en allt samfélagið. En það sama gildir um þá sem nýta sér ólögleg veiðarfæri til þess að öðlast ríkidæmi—þeir bjóða heim hættu á því að stuðningur molni undan því þjóðskipulagi sem hefur skilað langsamlega mestum og bestum lífskjörum í gervallri sögu mannkynsins. Þeir sem raunverulega hafa trú á því að markaðshagkerfið sé þess virði að verja það þurfa því að beina athygli sinni ekki síður að því hvernig rétt sé að treysta tilverugrundvöll þess heldur en því hvernig þeir geti sjálfir fengið sem mest út úr því. Græðgi er ekki góð. Þeir sem starfa með græðgina eina að leiðarljósi hafa fyrir löngu látið kappið bera fegurðina algjöru ofurliði.
Skoðun Það sem er ósagt varðandi vinnubrögð hjá Háskólanum á Akureyri Þóra Sigurðardóttir skrifar
Skoðun Hollar skólamáltíðir fyrir loftslagið og líðan barna Laufey Steingrímsdóttir,Anna Sigríður Ólafsdóttir skrifar
Skoðun Samskiptasáttmáli; skúffuskjal eða stórgott verkfæri Helena Katrín Hjaltadóttir,Íris Helga G. Baldursdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurborg á flestar félagslegar íbúðir en Garðabær rekur lestina Heimir Már Pétursson skrifar
Skoðun Hittumst á rauðum sokkum 1. maí Finnbjörn A. Hermannsson,Kolbrún Halldórsdóttir,Magnús Þór Jónsson,Sonja Ýr Þorbergsdóttir skrifar
Skoðun Aðför ríkisstjórnar Kristrúnar Frostadóttur að flóttafólki Hópur stjórnarkvenna í Solaris skrifar