Tíu ár frá hruni Þorvaldur Gylfason skrifar 20. september 2018 07:00 New York – Á laugardaginn var, 15. september, var þess minnzt um allan heim að tíu ár voru liðin frá falli Lehman Brothers bankans í New York, mesta gjaldþroti í sögu Bandaríkjanna. Þessi sögufrægi banki sem innflytjendur frá Bæjaralandi höfðu stofnað 1850 hafði grafið sér svo djúpa gröf að yfirvöldin treystu sér ekki til að toga bankann upp á bakkann. Öðrum bönkum og fyrirtækjum var bjargað með ærnum tilkostnaði. Átta til níu milljónir bandarískra fjölskyldna misstu heimili sín. Margir misstu aleiguna og einnig vinnuna þar eð atvinnuleysi jókst úr tæpum 5% af mannafla 2007 upp í tæp 10% 2010. Það var ekki fyrr en 2016 að kaupmáttur meðaltekna bandarískra heimila varð aftur eins og hann hafði verið 2007 – og einnig 1999: sem sagt, 17 ár í súginn samanlagt.Styttri ævir Þetta er samt ekki allt. Meðalævi Bandaríkjamanna hefur stytzt. Nýfæddur Kani gat vænzt þess að verða 79 ára 2014, 78,6 ára 2015 og 78,5 ára 2016. Ef ævilíkurnar verða enn lægri 2017 eins og við er að búast m.a. vegna þess að 72.000 Bandaríkjamenn létust þá vegna of stórra lyfjaskammta, þá verður það í fyrsta sinn síðan í fyrri heimsstyrjöld að meðalævi Bandaríkjamanna styttist þrjú ár í röð, 2014-2017. Aukin tíðni lifrarsjúkdóma af völdum drykkjuskapar og fjölgun sjálfsvíga leggjast á sömu sveif. Rót vandans virðist mega rekja til misskiptingar tekna, auðs og menntunar. Fjöldi dauðsfalla í örvæntingu (vegna of stórra skammta, lifrarskemmda og sjálfsvíga) stendur í öfugu hlutfalli við menntun og í beinu sambandi við kjörfylgi Trumps Bandaríkjaforseta 2016 sýslu fyrir sýslu. Þetta er vert að hugleiða frekar en að hælast um af verðbréfavísitölum vestra sem sigla nú með himinskautum.Frá Ameríku til Íslands Hinn 6. október nk. verður þess minnzt að tíu ár verða þá liðin frá hruni bankanna hér heima. Prófessorarnir Gylfi Zoëga í Háskóla Íslands og Robert Aliber í Háskólanum í Chicago gengust fyrir ráðstefnu um bankahrunið og eftirdrunur þess í Háskóla Íslands fyrir skömmu með sérfræðingum víðs vegar að og búast til að birta fyrirlestra þeirra á bók. Þar verður ýmsan fróðleik að finna. Fróðlegt er að bera upprisu Íslands úr rústum hrunsins við upprisu Bandaríkjanna. Níu þúsund íslenzkar fjölskyldur misstu heimili sín eftir hrun. Það er svipuð tala og í Bandaríkjunum miðað við mannfjölda. Húsnæðismissirinn hefði orðið mun meiri hefðu stjórnvöld ekki greitt fyrir sértækri skuldaaðlögun (110% leiðin). Kaupmáttur ráðstöfunartekna íslenzkra heimila var lægri 2016 en 2007 og 2008 (Hagstofan á eftir að birta tölur fyrir 2017). Kaupmáttur launa var ívið fljótari að jafna sig og mældist fimmtungi meiri 2017 en 2007. Það tók heimilin því að jafnaði upp undir áratug að rétta úr kútnum eftir hrun líkt og í Bandaríkjunum og í fjármálakreppum víðs vegar um heiminn langt aftur í tímann. Atvinnuleysi á Íslandi jókst úr 2% af mannafla 2007 í tæp 8% 2010 líkt og í Bandaríkjunum. Svo er eitt enn. Frá aldmótum til 2012 lengdist meðalævi Íslendinga jafnt og þétt um tæpa 3 mánuði á ári. Nokkru eftir hrun hætti meðalævi Íslendinga að lengjast skv. upplýsingum Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar. Nýfæddur Íslendingur gat vænzt þess að verða 82,4 ára 2012 og einnig 2016. Ekki er vitað hversu miklu dauðsföll í örvæntingu valda um þessa fordæmalausu stöðnun. Vitað er þó að slíkum dauðsföllum hefur fjölgað hratt síðustu ár. Þau voru 30 í fyrra skv. upplýsingum landlæknisembættisins eða rösklega helmingi færri en í Bandaríkjunum miðað við mannfjölda. Efnahags- og heilbrigðisafleiðingum hrunsins svipar því saman að ýmsu leyti í löndunum tveim.Tvíþætt uppgjör hrunsins Bandaríkjamenn finna margir sárlega til þess að uppgjöri þeirra við fjármálahremmingarnar sem hófust þar 2007 hefur verið áfátt. New York Times birti um síðustu helgi aukablað með tíu tölusettum breiðsíðum um málið. Lokasíðan, jafnstór og heil opna í Fréttablaðinu, bar yfirskriftina „Forstjórarnir á Wall Street sem fengu fangelsisdóma“. Síðan er auð. Enginn bankastjóri var ákærður fyrir meint lögbrot. Bankastjórarnir virtust hafnir yfir lög þótt einn og einn lágt settur bankamaður fengi dóm. Forsetar Bandaríkjanna eru þó ekki hafnir yfir lög eins og dæmi Nixons forseta 1969-1974 sýnir og dæmi Trumps forseta á e.t.v. eftir að staðfesta ef yfirstandandi rannsókn á meintum lögbrotum hans leiðir til ákæru og sakfellingar. Bandaríkin hafa því rétt úr kútnum í efnahagslegu tilliti þótt mikið vanti upp á fullan bata eins og staðnaðar tekjur og styttri ævir sýna. Svipaða sögu er að segja um Ísland. Efnahagslífið hefur rétt úr kútnum með því að kaupmáttur heimilanna hefur náð sér á strik, en ævir Íslendinga eru hættar að lengjast. Mörg sár hrunsins eru ógróin enn. Stjórnmálalegt uppgjör hrunsins hefur ekki enn farið fram. Hæstiréttur hefur að vísu dæmt 39 manns til næstum 100 ára fangelsisvistar samanlagt vegna lögbrota í tengslum við hrunið, en mestmegnis voru það millistjórnendur sem fengu dóma meðan stórlaxar sluppu. Meint lögbrot í Seðlabankanum 6. október 2008 – Kaupþingslánið skv. birtu símtali bankastjórans og forsætisráðherrans – fyrnist eftir röskan hálfan mánuð nema rannsókn málsins verði hafin fyrir þann tíma til að girða fyrir fyrningu og gera dómstólum kleift að fjalla um málið. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Birtist í Fréttablaðinu Þorvaldur Gylfason Mest lesið Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson Skoðun Skoðun Skoðun Eflum geðheilsu alla daga Guðbjörg Sveinsdóttir skrifar Skoðun Getur fólk með gigt látið drauma sína rætast? Hrönn Stefánsdóttir skrifar Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar Skoðun Drifkraftur bata – Alþjóðlegi geðheilbrigðisdagurinn Sigríður Ásta Hauksdóttir skrifar Skoðun Lordinn lýgur! Andrés Pétursson skrifar Skoðun Það er ekki hægt að þykjast með líf barnanna okkar Ása Berglind Hjálmarsdóttir skrifar Skoðun Í örugga höfn! Örlygur Hnefill Örlygsson,Bergur Elías Ágústsson skrifar Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar Skoðun Varasjóður eða hefðbundið styrkjakerfi? Birgitta Ragnarsdóttir skrifar Skoðun Geðheilsa á tímum óvissu og áskorana María Heimisdóttir skrifar Skoðun Kópavogsmódelið Ragnheiður Ósk Jensdóttir skrifar Skoðun Villta vestur ólöglegra veðmálaauglýsinga á Íslandi Skúli Bragi Geirdal skrifar Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar Skoðun Ísland þarf engan sérdíl Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Er edrúlífið æðislegt? Jakob Smári Magnússon skrifar Skoðun Rúmfatalagerinn, ekki fyrir alla! Ragnar Gunnarsson skrifar Skoðun Að gera ráð fyrir frelsi Birgir Orri Ásgrímsson skrifar Skoðun Að þekkja sín takmörk Heiðar Guðjónsson skrifar Skoðun Gervigreind og dómgreind Henry Alexander Henrysson skrifar Skoðun Fjárfesting í réttindum barna bætir fjárhag sveitarfélaga Marín Rós Eyjólfsdóttir skrifar Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar Skoðun Á að takmarka samfélagsmiðlanotkun barna? María Rut Kristinsdóttir skrifar Skoðun Hvernig vogar þú þér að gera grín að Möggu Stínu? Elliði Vignisson skrifar Skoðun Hvað er í gangi? Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Lausnir í leikskólamálum Kristín Thoroddsen skrifar Skoðun Hjálpum fólki að eignast börn Hildur Sverrisdóttir skrifar Skoðun Ráðgátan um RÚV Helgi Brynjarsson skrifar Skoðun Hvetjandi refsing Reykjavíkurborgar Halla Gunnarsdóttir skrifar Sjá meira
New York – Á laugardaginn var, 15. september, var þess minnzt um allan heim að tíu ár voru liðin frá falli Lehman Brothers bankans í New York, mesta gjaldþroti í sögu Bandaríkjanna. Þessi sögufrægi banki sem innflytjendur frá Bæjaralandi höfðu stofnað 1850 hafði grafið sér svo djúpa gröf að yfirvöldin treystu sér ekki til að toga bankann upp á bakkann. Öðrum bönkum og fyrirtækjum var bjargað með ærnum tilkostnaði. Átta til níu milljónir bandarískra fjölskyldna misstu heimili sín. Margir misstu aleiguna og einnig vinnuna þar eð atvinnuleysi jókst úr tæpum 5% af mannafla 2007 upp í tæp 10% 2010. Það var ekki fyrr en 2016 að kaupmáttur meðaltekna bandarískra heimila varð aftur eins og hann hafði verið 2007 – og einnig 1999: sem sagt, 17 ár í súginn samanlagt.Styttri ævir Þetta er samt ekki allt. Meðalævi Bandaríkjamanna hefur stytzt. Nýfæddur Kani gat vænzt þess að verða 79 ára 2014, 78,6 ára 2015 og 78,5 ára 2016. Ef ævilíkurnar verða enn lægri 2017 eins og við er að búast m.a. vegna þess að 72.000 Bandaríkjamenn létust þá vegna of stórra lyfjaskammta, þá verður það í fyrsta sinn síðan í fyrri heimsstyrjöld að meðalævi Bandaríkjamanna styttist þrjú ár í röð, 2014-2017. Aukin tíðni lifrarsjúkdóma af völdum drykkjuskapar og fjölgun sjálfsvíga leggjast á sömu sveif. Rót vandans virðist mega rekja til misskiptingar tekna, auðs og menntunar. Fjöldi dauðsfalla í örvæntingu (vegna of stórra skammta, lifrarskemmda og sjálfsvíga) stendur í öfugu hlutfalli við menntun og í beinu sambandi við kjörfylgi Trumps Bandaríkjaforseta 2016 sýslu fyrir sýslu. Þetta er vert að hugleiða frekar en að hælast um af verðbréfavísitölum vestra sem sigla nú með himinskautum.Frá Ameríku til Íslands Hinn 6. október nk. verður þess minnzt að tíu ár verða þá liðin frá hruni bankanna hér heima. Prófessorarnir Gylfi Zoëga í Háskóla Íslands og Robert Aliber í Háskólanum í Chicago gengust fyrir ráðstefnu um bankahrunið og eftirdrunur þess í Háskóla Íslands fyrir skömmu með sérfræðingum víðs vegar að og búast til að birta fyrirlestra þeirra á bók. Þar verður ýmsan fróðleik að finna. Fróðlegt er að bera upprisu Íslands úr rústum hrunsins við upprisu Bandaríkjanna. Níu þúsund íslenzkar fjölskyldur misstu heimili sín eftir hrun. Það er svipuð tala og í Bandaríkjunum miðað við mannfjölda. Húsnæðismissirinn hefði orðið mun meiri hefðu stjórnvöld ekki greitt fyrir sértækri skuldaaðlögun (110% leiðin). Kaupmáttur ráðstöfunartekna íslenzkra heimila var lægri 2016 en 2007 og 2008 (Hagstofan á eftir að birta tölur fyrir 2017). Kaupmáttur launa var ívið fljótari að jafna sig og mældist fimmtungi meiri 2017 en 2007. Það tók heimilin því að jafnaði upp undir áratug að rétta úr kútnum eftir hrun líkt og í Bandaríkjunum og í fjármálakreppum víðs vegar um heiminn langt aftur í tímann. Atvinnuleysi á Íslandi jókst úr 2% af mannafla 2007 í tæp 8% 2010 líkt og í Bandaríkjunum. Svo er eitt enn. Frá aldmótum til 2012 lengdist meðalævi Íslendinga jafnt og þétt um tæpa 3 mánuði á ári. Nokkru eftir hrun hætti meðalævi Íslendinga að lengjast skv. upplýsingum Alþjóðaheilbrigðisstofnunarinnar. Nýfæddur Íslendingur gat vænzt þess að verða 82,4 ára 2012 og einnig 2016. Ekki er vitað hversu miklu dauðsföll í örvæntingu valda um þessa fordæmalausu stöðnun. Vitað er þó að slíkum dauðsföllum hefur fjölgað hratt síðustu ár. Þau voru 30 í fyrra skv. upplýsingum landlæknisembættisins eða rösklega helmingi færri en í Bandaríkjunum miðað við mannfjölda. Efnahags- og heilbrigðisafleiðingum hrunsins svipar því saman að ýmsu leyti í löndunum tveim.Tvíþætt uppgjör hrunsins Bandaríkjamenn finna margir sárlega til þess að uppgjöri þeirra við fjármálahremmingarnar sem hófust þar 2007 hefur verið áfátt. New York Times birti um síðustu helgi aukablað með tíu tölusettum breiðsíðum um málið. Lokasíðan, jafnstór og heil opna í Fréttablaðinu, bar yfirskriftina „Forstjórarnir á Wall Street sem fengu fangelsisdóma“. Síðan er auð. Enginn bankastjóri var ákærður fyrir meint lögbrot. Bankastjórarnir virtust hafnir yfir lög þótt einn og einn lágt settur bankamaður fengi dóm. Forsetar Bandaríkjanna eru þó ekki hafnir yfir lög eins og dæmi Nixons forseta 1969-1974 sýnir og dæmi Trumps forseta á e.t.v. eftir að staðfesta ef yfirstandandi rannsókn á meintum lögbrotum hans leiðir til ákæru og sakfellingar. Bandaríkin hafa því rétt úr kútnum í efnahagslegu tilliti þótt mikið vanti upp á fullan bata eins og staðnaðar tekjur og styttri ævir sýna. Svipaða sögu er að segja um Ísland. Efnahagslífið hefur rétt úr kútnum með því að kaupmáttur heimilanna hefur náð sér á strik, en ævir Íslendinga eru hættar að lengjast. Mörg sár hrunsins eru ógróin enn. Stjórnmálalegt uppgjör hrunsins hefur ekki enn farið fram. Hæstiréttur hefur að vísu dæmt 39 manns til næstum 100 ára fangelsisvistar samanlagt vegna lögbrota í tengslum við hrunið, en mestmegnis voru það millistjórnendur sem fengu dóma meðan stórlaxar sluppu. Meint lögbrot í Seðlabankanum 6. október 2008 – Kaupþingslánið skv. birtu símtali bankastjórans og forsætisráðherrans – fyrnist eftir röskan hálfan mánuð nema rannsókn málsins verði hafin fyrir þann tíma til að girða fyrir fyrningu og gera dómstólum kleift að fjalla um málið.
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun
Skoðun Réttlæti hins sterka. Hvernig hinn sterki getur unnið nánast öll dómsmál Jörgen Ingimar Hansson skrifar
Skoðun Við sem lifum með POTS höfum verið yfirgefin af kerfinu Elín A. Eyfjörð Ármannsdóttir skrifar
Skoðun Reykjavíkurmódelið er skref í rétta átt – fyrir börnin og starfsfólkið Bozena Raczkowska skrifar
Skoðun Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir skrifar
Skoðun Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson skrifar
Skoðun Alþjóða geðheilbrigðisdagurinn – réttur til réttrar meðferðar Pétur Maack Þorsteinsson skrifar
Hættið að þykjast standa með mannréttindum – hafnið nýju útlendingafrumvarpi Jón Sigurðsson Skoðun
Sterkari saman – geðheilsa er mannréttindi allra Halldóra Jónsdóttir,Halldóra Víðisdóttir,Júlíana Guðrún Þórðardóttir Skoðun