Framþróun lýðræðis Eiríkur Bergmann skrifar 20. júní 2013 06:00 Lýðræðið er ekki sjálfgefið. Raunar hafa ýmsar útfærslur af einræði, fáræði og harðræði verið mun algengari í gegnum tíðina. Það frumstæða borgarlýðræði sem þróaðist meðal frjálsra manna í grískum borgum til forna hvarf í átökum. Síðan liðu margir mannsaldrar þar til að hugmyndir um það fulltrúalýðræði sem við nú þekkjum fór að ryðja á braut fáræðisstjórnum á síðari hluta átjándu aldar og fyrri hluta þeirrar nítjándu í kjölfar upplýsingarinnar og lýðræðisbyltingarinnar miklu. En lýðræðið er ekki fasti. Það þarf vökvunar og framþróunar við, annars getur orðið brátt um ræði lýðsins eins og varð í Grikklandi til forna.Lýðræði 2.0 Að mörgu leyti eru stoðir hins klassíska vestræna fulltrúalýðræðis farnar að feyskna. Því hafa menn víða um heim fært fram heilmargar hugmyndir og framkvæmt fjölda tilrauna, svo sem við að nýta tölvutæknina til þess að þróa okkar góða lýðræðiskerfi áfram og vefa ofan í það aukinni beinni þátttöku borgaranna. Þetta er það sem á tæknimáli má kalla Lýðræði 2.0 – þegar nýju þátttökulýðræði er bætt ofan á það fulltrúalýðræði sem fyrir er. Þó svo að hérlendis hafi enn lítið verið fjallað um þessa þróun hafa slíkar tilraunir víða verið framkvæmdar undanfarna tvo áratugi eða svo. En ástæðan fyrir þeirri athygli sem stjórnarskrárferlið á Íslandi hefur fengið er ekki sökum þess hversu einstakt eða séríslenskt það er heldur eiginlega þvert á móti; því það þykir merkilegt dæmi í flóru margra um framþróun lýðræðis. Viðlíka tilraunir í stjórnarskrárgerð hafa verið gerðar víðar, þó svo að verkefnin hafi yfirleitt verið afmarkaðri en hér var raunin. Í Ástralíu var borgaraþingi (e. citizens assembly) árið 1998 falið að rökræða hvort rjúfa ætti tengslin við bresku krúnuna, í kanadísku fylkjunum Bresku-Kólumbíu (2004) og Ontario (2007) voru slembivalin borgaraþing látin rökræða kosti nýs kosningakerfis og viðamiklir þættir hollensku stjórnarskrárinnar fengu árið 2006 álíka meðferð. Á Írlandi stendur nú yfir sérstakt stjórnlagaþing (e. constitutional convention) sem ræðir afmarkaða þætti írsku stjórnarskrárinnar frá árinu 1937. Á írska stjórnlagaþinginu, sem hittist flesta laugardaga yfir nálega ár, eru hundrað fulltrúar, tveir þriðju slembivaldir en þriðjungur er fulltrúar á írska þjóðþinginu. Annars konar yfirferð er einnig yfirstandandi í Belgíu.Þátttökulýðræði Viðameiri tilraunir til aukins þátttökulýðræðis er þó að finna í Suður-Ameríku, eins ólíklega og það kann að hljóma í eyrum íslenskra fjölmiðlaneytenda. Ein sú allra merkilegasta hefur undanfarna rúma tvo áratugi verið gerð í brasilísku borginni Porto Alegre í syðsta fylki landsins, Rio Grande do Sul. Frá 1989 hefur hluti fjárhagsáætlunar borgarinnar verið saminn í viðamiklu og kerfisbundnu þátttökuferli íbúanna. Upphafið má rekja til aukinnar lýðræðisáherslu stjórnarandstöðunnar á tíma herforingjastjórnarinnar og hægri stjórnarinnar en þá fór stjórnarandstaðan fyrir ýmsum fylkjum og héraðsstjórnum. Sú stjórnarandstaða hefur nú tekið við völdum á landsvísu og lagt í margþætta vinnu við að breyta skipulagi opinberrar ákvarðanatöku, til að mynda með lögfestum rökræðuþingum borgaranna um ýmis ný mál sem ráðuneyti landsins leggja fram. Í Porto Alegre fer fjárlagagerðin fram í þremur þrepum. Fyrst kemur fólk saman í litlum sjálfsprottnum hverfishópum sem leggja meginlínurnar. Hverfin kjósa svo fulltrúa í svæðahópa sem að nýju kjósa til borgararáðs sem klárar fjárlagagerðina í samráði við kjörna borgarfulltrúa. Að samanlögðu koma 50 þúsund manns að samningu fjárlagagerðarinnar í þessari 1,5 milljón manna borg. Alþjóðabankinn hefur í nýlegri skýrslu komist að þeirri niðurstöðu að þessi viðamikla þátttaka hafi gert Porto Alegre og fylkið Rio Grande do Sul í heild sinni að einu því hagsælasta í landinu. Þessi tegund þátttökufjárlagagerðar (e. participatory budgeting) hefur breiðst út til yfir hundrað borga í Suður-Ameríku og er í smærri mynd farin að ryðja sér til rúms í Bandaríkjunum, Kanada og í Evrópu.Tækifærið Tilraunir af þessum toga munu aðeins aukast þannig að ofan á hið hefðbundna fulltrúalýðræði sem við þekkjum bætist nýtt form þátttökulýðræðis þar sem borgararnir sjálfir koma að rökræðu og beinum ákvörðunum. Í þessari þróun til aukins þátttökulýðræðis sem alveg örugglega mun færast um heim eygjum við Íslendingar fjölmörg tækifæri. Sá áhugi sem er á lýðræðistilrauninni á Íslandi við stjórnlagagerðina er til að mynda mikil auðlegð. Því er brýnt að skammsýnar flokkspólitískar skærur sem því miður einkenna íslensk stjórnmál villi okkur ekki sýn. Hérlendis geta bæði sveitarstjórnir í kringum landið og nýja ríkisstjórnin haft forystu um að færa opinbera ákvarðanatöku út til fólksins. Það má gera með ýmsum aðferðum eins og dæmin hér að ofan og miklu fleiri slík sanna. Slíkar kerfisbundnar aðferðir við beina þátttöku borgaranna sem ofnar yrðu inn í hið hefðbundna fulltrúalýðræðiskerfi gætu orðið raunverulegt framlag til framþróunar lýðræðis í heiminum. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Halldór 01.06.2024 Halldór Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir Skoðun Má Katrín Jakobsdóttir bjóða sig fram? Jón Ólafsson Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson Skoðun Skoðun Skoðun Ég kýs Michael Jordan (Höllu Hrund Logadóttur) Óskar Arnarson skrifar Skoðun Ástæður til að kjósa Jón Gnarr Helgi Hrafn Gunnarsson skrifar Skoðun Viddi, Bósi Ljósár og Baldur Þórhalls Heimir Hannesson skrifar Skoðun Gerum það! Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Bónaður brjóstkassi og barnaafmæli Þorbjörg Marínósdóttir skrifar Skoðun Gleðilegan kosningadag kæru landsmenn Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Hæfasti einstaklingurinn Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Verðmætin og sköpunarkraftur sá sem í mannauð okkar býr Pétur Már Halldórsson skrifar Skoðun Hvort vilt þú Höllu Tómasdóttur eða Katrínu? Björn Björnsson skrifar Skoðun Svona velur þú þér forseta í dag Kolbeinn Karl Kristinsson skrifar Skoðun Takk, Katrín Guðrún Hrefna Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Hatur og fyrirlitning Einar Scheving skrifar Skoðun Samherjar Hafþór Reynisson skrifar Skoðun Að hitta hetjuna sína Gréta Kristín Ómarsdóttir skrifar Skoðun Einstakt tækifæri Þóra Valný Yngvadóttir skrifar Skoðun Um afrekskonuna Katrínu Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Land míns föður, land minnar móður, landið mitt Jón Gnarr skrifar Skoðun Óskað eftir forseta sem færir ungu fólki völd Valgerður Eyja Eyþórsdóttir skrifar Skoðun Með ósk um velgengni, Halla Hrund Viðar Hreinsson skrifar Skoðun Ég styð Höllu Hrund Logadóttur Þórólfur Árnason skrifar Skoðun Arnar Þór Jónsson Meyvant Þórólfsson skrifar Skoðun Að skreyta sig með stolnum fjöðrum Sema Erla Serdaroglu skrifar Skoðun Opið bréf til Jóns Ólafssonar heimspekings Tómas Ísleifsson skrifar Skoðun Persónan Katrín Jakobsdóttir Sólveig Hildur Björnsdóttir skrifar Skoðun Þjóðaröryggi Magnús Guðmundsson skrifar Skoðun Tóbak markaðssett fyrir ungt fólk Guðlaug B. Guðjónsdóttir skrifar Skoðun Forsetinn, NATÓ, ýsan og blokkin Guðfinnur Sigurvinsson skrifar Skoðun „Svona er á síld“ Stefán Hilmarsson skrifar Skoðun Aldrei hitta hetjurnar þínar Skarphéðinn Guðmundsson skrifar Skoðun Yfirtaka orðræðunnar (e. hijacking) Sóley Tómasdóttir skrifar Sjá meira
Lýðræðið er ekki sjálfgefið. Raunar hafa ýmsar útfærslur af einræði, fáræði og harðræði verið mun algengari í gegnum tíðina. Það frumstæða borgarlýðræði sem þróaðist meðal frjálsra manna í grískum borgum til forna hvarf í átökum. Síðan liðu margir mannsaldrar þar til að hugmyndir um það fulltrúalýðræði sem við nú þekkjum fór að ryðja á braut fáræðisstjórnum á síðari hluta átjándu aldar og fyrri hluta þeirrar nítjándu í kjölfar upplýsingarinnar og lýðræðisbyltingarinnar miklu. En lýðræðið er ekki fasti. Það þarf vökvunar og framþróunar við, annars getur orðið brátt um ræði lýðsins eins og varð í Grikklandi til forna.Lýðræði 2.0 Að mörgu leyti eru stoðir hins klassíska vestræna fulltrúalýðræðis farnar að feyskna. Því hafa menn víða um heim fært fram heilmargar hugmyndir og framkvæmt fjölda tilrauna, svo sem við að nýta tölvutæknina til þess að þróa okkar góða lýðræðiskerfi áfram og vefa ofan í það aukinni beinni þátttöku borgaranna. Þetta er það sem á tæknimáli má kalla Lýðræði 2.0 – þegar nýju þátttökulýðræði er bætt ofan á það fulltrúalýðræði sem fyrir er. Þó svo að hérlendis hafi enn lítið verið fjallað um þessa þróun hafa slíkar tilraunir víða verið framkvæmdar undanfarna tvo áratugi eða svo. En ástæðan fyrir þeirri athygli sem stjórnarskrárferlið á Íslandi hefur fengið er ekki sökum þess hversu einstakt eða séríslenskt það er heldur eiginlega þvert á móti; því það þykir merkilegt dæmi í flóru margra um framþróun lýðræðis. Viðlíka tilraunir í stjórnarskrárgerð hafa verið gerðar víðar, þó svo að verkefnin hafi yfirleitt verið afmarkaðri en hér var raunin. Í Ástralíu var borgaraþingi (e. citizens assembly) árið 1998 falið að rökræða hvort rjúfa ætti tengslin við bresku krúnuna, í kanadísku fylkjunum Bresku-Kólumbíu (2004) og Ontario (2007) voru slembivalin borgaraþing látin rökræða kosti nýs kosningakerfis og viðamiklir þættir hollensku stjórnarskrárinnar fengu árið 2006 álíka meðferð. Á Írlandi stendur nú yfir sérstakt stjórnlagaþing (e. constitutional convention) sem ræðir afmarkaða þætti írsku stjórnarskrárinnar frá árinu 1937. Á írska stjórnlagaþinginu, sem hittist flesta laugardaga yfir nálega ár, eru hundrað fulltrúar, tveir þriðju slembivaldir en þriðjungur er fulltrúar á írska þjóðþinginu. Annars konar yfirferð er einnig yfirstandandi í Belgíu.Þátttökulýðræði Viðameiri tilraunir til aukins þátttökulýðræðis er þó að finna í Suður-Ameríku, eins ólíklega og það kann að hljóma í eyrum íslenskra fjölmiðlaneytenda. Ein sú allra merkilegasta hefur undanfarna rúma tvo áratugi verið gerð í brasilísku borginni Porto Alegre í syðsta fylki landsins, Rio Grande do Sul. Frá 1989 hefur hluti fjárhagsáætlunar borgarinnar verið saminn í viðamiklu og kerfisbundnu þátttökuferli íbúanna. Upphafið má rekja til aukinnar lýðræðisáherslu stjórnarandstöðunnar á tíma herforingjastjórnarinnar og hægri stjórnarinnar en þá fór stjórnarandstaðan fyrir ýmsum fylkjum og héraðsstjórnum. Sú stjórnarandstaða hefur nú tekið við völdum á landsvísu og lagt í margþætta vinnu við að breyta skipulagi opinberrar ákvarðanatöku, til að mynda með lögfestum rökræðuþingum borgaranna um ýmis ný mál sem ráðuneyti landsins leggja fram. Í Porto Alegre fer fjárlagagerðin fram í þremur þrepum. Fyrst kemur fólk saman í litlum sjálfsprottnum hverfishópum sem leggja meginlínurnar. Hverfin kjósa svo fulltrúa í svæðahópa sem að nýju kjósa til borgararáðs sem klárar fjárlagagerðina í samráði við kjörna borgarfulltrúa. Að samanlögðu koma 50 þúsund manns að samningu fjárlagagerðarinnar í þessari 1,5 milljón manna borg. Alþjóðabankinn hefur í nýlegri skýrslu komist að þeirri niðurstöðu að þessi viðamikla þátttaka hafi gert Porto Alegre og fylkið Rio Grande do Sul í heild sinni að einu því hagsælasta í landinu. Þessi tegund þátttökufjárlagagerðar (e. participatory budgeting) hefur breiðst út til yfir hundrað borga í Suður-Ameríku og er í smærri mynd farin að ryðja sér til rúms í Bandaríkjunum, Kanada og í Evrópu.Tækifærið Tilraunir af þessum toga munu aðeins aukast þannig að ofan á hið hefðbundna fulltrúalýðræði sem við þekkjum bætist nýtt form þátttökulýðræðis þar sem borgararnir sjálfir koma að rökræðu og beinum ákvörðunum. Í þessari þróun til aukins þátttökulýðræðis sem alveg örugglega mun færast um heim eygjum við Íslendingar fjölmörg tækifæri. Sá áhugi sem er á lýðræðistilrauninni á Íslandi við stjórnlagagerðina er til að mynda mikil auðlegð. Því er brýnt að skammsýnar flokkspólitískar skærur sem því miður einkenna íslensk stjórnmál villi okkur ekki sýn. Hérlendis geta bæði sveitarstjórnir í kringum landið og nýja ríkisstjórnin haft forystu um að færa opinbera ákvarðanatöku út til fólksins. Það má gera með ýmsum aðferðum eins og dæmin hér að ofan og miklu fleiri slík sanna. Slíkar kerfisbundnar aðferðir við beina þátttöku borgaranna sem ofnar yrðu inn í hið hefðbundna fulltrúalýðræðiskerfi gætu orðið raunverulegt framlag til framþróunar lýðræðis í heiminum.