Saga samfélags en ekki einstaklinga Leifur Reynisson skrifar 21. september 2011 10:00 Þessi grein er framhald á fyrri umfjöllun minni um gagnrýni Jafnréttisstofu vegna námsbóka í sögu. Í síðustu grein sýndi ég fram á að bækur mínar, Sögueyjan, eru skrifaðar í anda aðalnámskrár en hér mun ég leitast við að bregðast við einstökum þáttum gagnrýninnar. Í kennsluleiðbeiningum Sögueyjunnar er gerð grein fyrir fyrsta hefti með eftirfarandi hætti en sú lýsing á einnig við næstu hefti á eftir að því undanskildu að þar er ekki fjallað um miðaldir: „Í bókinni er leitast við að draga upp megineinkenni og átakalínur í samfélaginu á hverjum tíma fyrir sig. Efnið er fléttað saman með þeim hætti að nemendur fái tilfinningu fyrir framvindu sögunnar um leið og þeir átti sig á samhengi tiltekinna samfélagsþátta. Aðalatriðið er að veita skýra innsýn í samfélag miðalda þar sem nemendur geta áttað sig á lífsskilyrðum almennings og ólíku hlutskipti landsmanna varðandi auð og völd. Einstakir atburðir, ártöl og mannanöfn, skipta því tiltölulega litlu máli einir og sér. Hér er sú leið valin að skilgreina einstaka þætti sögunnar og setja þá í samhengi við samfélagslega þróun.“ Ég komst auðvitað ekki hjá því að nefna áberandi gerendur sögunnar á nafn og þar er einkum um karla að ræða en þeir höfðu langtum betri tækifæri til að gera sig gildandi í karlasamfélagi fyrri alda en konur. Af þeim sökum nefni ég karlmenn á borð við Snorra Sturluson og Jón Sigurðsson. Þar til viðbótar nafngreindi ég fólk í svokölluðum kveikjusögum sem eru sviðsettar frásagnir í upphafi hvers kafla en hlutverk þeirra er að draga meginefni kaflans saman í sterka myndræna frásögn sem gefur nemendum forsmekkinn að umfjöllun kaflans. Má nefna sem dæmi frásögnina af Grundarbardaga. Bardaginn sjálfur skiptir ekki meginmáli heldur sú staðreynd að þar fóru tveir valdamenn, annar íslenskur en hinn útlendur, saman til skattheimtu og þóttu harðdrægir í aðgerðum sínum. Það var í þágu frásagnarinnar að nafngreina þá en megintilgangur kveikjunnar var að draga saman með myndrænum hætti hvernig valdamenn hegðuðu sér og að innlent vald var ekki endilega hagstæðara Íslendingum en erlent. Í þessu samhengi skipti nafn Helgu á Grund litlu máli og kemur það mér sannast sagna í opna skjöldu að vera sakaður um þöggun með því að nefna hana ekki á nafn. Í annarri kveikju segi ég frá drápi Snorra Sturlusonar en henni er ætlað að varpa ljósi á ofbeldi og valdabaráttu höfðingja á Sturlungaöld. Þar sá ég ástæðu til að vísa beint í Sturlungu til að gefa nemendum sýnishorn af tilþrifaríkum miðaldafrásögnum. Í þessari stuttu tilvitnun eru nafngreindir fimm karlmenn sem skipta engu sérstöku máli í sjálfu sér en ekki hefði farið vel á því að fella nöfn þeirra niður. Sú niðurstaða skýrslunnar að konur séu mun færri en karlar í atriðisorðaskrá fyrstu tveggja binda Sögueyjunnar er hárrétt, en ástæðan er hreint ekki sú að ég hafi viljað halda konum utan sögunnar. Þar eru fyrst og fremst skráð nöfn þekktra einstaklinga úr opinberu lífi og það er ekki auðvelt að finna slíkar konur fyrr en undir lok 19. aldar. Konur eru því mun sýnilegri í þriðja bindi Sögueyjunnar, sem nær frá lokum 19. aldar fram til dagsins í dag, en í fyrri bindum verksins. Þar með er auðvitað ekki sagt að sú saga sem greint er frá í Sögueyju 1 og 2 hafi ekkert með konur að gera. Frásögn bókanna er að miklu leyti lýsing á kjörum íslenskrar alþýðu enda er margoft talað um Íslendinga, landsmenn, mannlíf o.s.frv. Ég lít svo á að konur jafnt sem karlar falli undir þau hugtök og því sé að verulegu leyti um heildarsögu þeirra að ræða. Myndefni bókarinnar styrkir ennfremur þann skilning að um sé að ræða sögu beggja kynja. Þá fjalla ég um tiltekna hópa í kafla sem gerir einkum grein fyrir uppbyggingu samfélagsins með tilliti til auðs, valda og tækifæra. Þar fjalla ég sérstaklega um hlut kvenna enda var staða þeirra nokkuð þröngt skilgreind fyrr á tíð. Leyfði ég mér að setja þann kaflahluta í atriðisorðaskrá undir hugtakinu „konur“ svo að nemendur ættu auðveldara með að finna umfjöllun sem ætti sérstaklega við um þær. Ekki vegna þess að ég líti niður á konur eins og marka má af gagnrýni skýrslunnar heldur til að gera nemendum kleift að fletta upp á lýsingu á stöðu kvenna á miðöldum. Viðkomandi færsla í atriðisorðaskrá var sett inn þar sem mér er staða kvenna hugleikin og á ég ekki von á öðru en svo sé einnig um kennara og nemendur. Því fylgir ábyrgð og töluvert vald að reka opinbera stofnun sem Jafnréttisstofu og því hlýtur maður að gera þá kröfu að vandað sé til rannsókna á vegum hennar. Á það ekki hvað síst við þegar viðkomandi stofnun kýs að blása í herlúðra í fjölmiðlum. Fyrir mér byggist jafnrétti í söguritun ekki á því að nafngreina fólk heldur að lýsa sem best aðstæðum almennings og gildir þá einu hvort um karlmenn eða kvenmenn sé að ræða. Samkvæmt skýrslu Jafnréttisstofu liggur jafnréttið í því að nafngreina þekkt fólk en það er fjarri mínum jafnréttishugmyndum. Að þessu sögðu vil ég geta þess að þrátt fyrir að alvarlegir annmarkar séu á skýrslu Jafnréttisstofu hefur hún vakið mig betur til vitundar um nauðsyn þess að gera konur sem sýnilegastar í söguritun þó oft sé þar erfitt um vik. Það er t.d. sjálfsagt að segja „landnámshjónin Ingólfur og Hallveig“ í stað þess að nafngreina Ingólf einan. Þess má geta að bækur mínar verða teknar til endurskoðunar eins og aðrar bækur sem Námsgagnastofnun hefur að undanförnu gefið út fyrir miðstig í samfélagsfræði í þeim tilgangi að kanna hvort á einhvern hátt megi rétta hlut kynjanna án þess að breyta okkar bestu vitneskju um söguna. En það er mikilvægt að hafa í huga að í yfirlitsritum um sögu landsins er takmarkað rými til umfjöllunar um nafngreindar persónur. Slíkt er frekar hægt í bókum sem taka fyrir afmörkuð efni eða tímabil. Er sjálfsagt að draga hlut kvenna betur fram í dagsljósið með þeim hætti auk þess sem auka mætti við ítarefni sögubókanna. Ég lagði mikinn metnað í ritun Sögueyjunnar og hafði það að leiðarljósi að skrifa sögu þjóðar en ekki einstaklinga. Mér þykir sárt að horfa upp á bækur mínar dæmdar með þeim hætti sem gert er í skýrslu Jafnréttisstofu og í sumum fjölmiðlum. Mér þætti vænt um ef þeir sem um bækur mínar fjalla litu á efnið á málefnalegan hátt og miði frekar við innihald og anda bókanna en talningu á mannanöfnum. Þá gagnrýni sem til þessa hefur fram komið tel ég ómaklega og úr öllu samhengi við efni Sögueyjubókanna. Viltu birta grein á Vísi? Sendu okkur póst. Senda grein Mest lesið Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson Skoðun Umbætur í innkaupum hins opinbera á upplýsingatækni Lilja Björk Guðmundsdóttir Skoðun Þjóð sem lætur kyrrt liggja? Magnús Árni Skjöld Magnússon Skoðun Losar Alþingi um leyfisveitinga-flækjuna? Katrín Helga Hallgrímsdóttir Skoðun Örvæntingafullir endó-sjúklingar Diljá Mist Einarsdóttir Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun Þetta unga fólk getur bara haldið kjafti Jón Pétur Zimsen Skoðun Þegar þeir sem segjast þjóna þjóðinni ráðast á hana Ágústa Árnadóttir Skoðun Hvers vegna borga foreldrar í Kópavogi mest? Eydís Inga Valsdóttir Skoðun Kveðjum sjálfhverfa og fyrirsjáanlega manninn Halldóra Mogensen Skoðun Skoðun Skoðun Álframleiðsla á Íslandi er ekki bara mikilvæg fyrir Ísland Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson skrifar Skoðun Örvæntingafullir endó-sjúklingar Diljá Mist Einarsdóttir skrifar Skoðun Þjóð sem lætur kyrrt liggja? Magnús Árni Skjöld Magnússon skrifar Skoðun Umbætur í innkaupum hins opinbera á upplýsingatækni Lilja Björk Guðmundsdóttir skrifar Skoðun Losar Alþingi um leyfisveitinga-flækjuna? Katrín Helga Hallgrímsdóttir skrifar Skoðun Dómsdagur nálgast! Hólmgeir Baldursson skrifar Skoðun Er slysahætta í kringum sorpílátið heima hjá þér? Anna Jóna Kjartansdóttir,Pétur Gísli Jónsson skrifar Skoðun Ég og Parkinson – leitin að greiningu og leiðin til betra lífs Guðrún Einarsdóttir skrifar Skoðun Hvers vegna borga foreldrar í Kópavogi mest? Eydís Inga Valsdóttir skrifar Skoðun Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson skrifar Skoðun Aðgengi er lykill að sjálfstæði, þátttöku og virkni Þuríður Harpa Sigurðardóttir skrifar Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Fjórði kafli: Joshua Fought The Battle of Jericho Hannes Örn Blandon skrifar Skoðun Þetta unga fólk getur bara haldið kjafti Jón Pétur Zimsen skrifar Skoðun Kveðjum sjálfhverfa og fyrirsjáanlega manninn Halldóra Mogensen skrifar Skoðun Hefur ekki náð sér á strik síðan Hjörtur J. Guðmundsson skrifar Skoðun Betri vegir, fleiri lögreglumenn og hægt að komast í meðferð á sumrin Þórður Snær Júlíusson skrifar Skoðun Austurland skilar verðmætum – innviðirnir þurfa að fylgja Kristinn Karl Brynjarsson skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? IV. Faglegt mat og ósvaraðar spurningar Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Skipulögð glæpastarfsemi er ógn við samfélagið Þorbjörg Sigríður Gunnlaugsdóttir skrifar Skoðun Við erum 40 árum á eftir Einar Sverrisson skrifar Skoðun Þétting á 27. brautinni Friðjón R. Friðjónsson skrifar Skoðun Þá verður gott að búa á Íslandi Bjarni Karlsson,Jóna Hrönn Bolladóttir skrifar Skoðun Faglegt mat eða lukka? III: Tækifæri fyrir löggjafann Bogi Ragnarsson skrifar Skoðun Þingmaður til sölu – bátur fylgir með Sigríður Svanborgardóttir skrifar Skoðun Þeir vökulu og tungumálið sem stjórntæki Jóhanna Jakobsdóttir skrifar Skoðun Umburðarlyndi og kærleikur Snorri Ásmundsson skrifar Skoðun Kolbrún og Kafka Pétur Orri Pétursson skrifar Skoðun Brottvísanir sem öllum var sama um Finnur Thorlacius Eiríksson skrifar Skoðun Mamma er gulur góð einkunn? Díana Dögg Víglundsdóttir skrifar Sjá meira
Þessi grein er framhald á fyrri umfjöllun minni um gagnrýni Jafnréttisstofu vegna námsbóka í sögu. Í síðustu grein sýndi ég fram á að bækur mínar, Sögueyjan, eru skrifaðar í anda aðalnámskrár en hér mun ég leitast við að bregðast við einstökum þáttum gagnrýninnar. Í kennsluleiðbeiningum Sögueyjunnar er gerð grein fyrir fyrsta hefti með eftirfarandi hætti en sú lýsing á einnig við næstu hefti á eftir að því undanskildu að þar er ekki fjallað um miðaldir: „Í bókinni er leitast við að draga upp megineinkenni og átakalínur í samfélaginu á hverjum tíma fyrir sig. Efnið er fléttað saman með þeim hætti að nemendur fái tilfinningu fyrir framvindu sögunnar um leið og þeir átti sig á samhengi tiltekinna samfélagsþátta. Aðalatriðið er að veita skýra innsýn í samfélag miðalda þar sem nemendur geta áttað sig á lífsskilyrðum almennings og ólíku hlutskipti landsmanna varðandi auð og völd. Einstakir atburðir, ártöl og mannanöfn, skipta því tiltölulega litlu máli einir og sér. Hér er sú leið valin að skilgreina einstaka þætti sögunnar og setja þá í samhengi við samfélagslega þróun.“ Ég komst auðvitað ekki hjá því að nefna áberandi gerendur sögunnar á nafn og þar er einkum um karla að ræða en þeir höfðu langtum betri tækifæri til að gera sig gildandi í karlasamfélagi fyrri alda en konur. Af þeim sökum nefni ég karlmenn á borð við Snorra Sturluson og Jón Sigurðsson. Þar til viðbótar nafngreindi ég fólk í svokölluðum kveikjusögum sem eru sviðsettar frásagnir í upphafi hvers kafla en hlutverk þeirra er að draga meginefni kaflans saman í sterka myndræna frásögn sem gefur nemendum forsmekkinn að umfjöllun kaflans. Má nefna sem dæmi frásögnina af Grundarbardaga. Bardaginn sjálfur skiptir ekki meginmáli heldur sú staðreynd að þar fóru tveir valdamenn, annar íslenskur en hinn útlendur, saman til skattheimtu og þóttu harðdrægir í aðgerðum sínum. Það var í þágu frásagnarinnar að nafngreina þá en megintilgangur kveikjunnar var að draga saman með myndrænum hætti hvernig valdamenn hegðuðu sér og að innlent vald var ekki endilega hagstæðara Íslendingum en erlent. Í þessu samhengi skipti nafn Helgu á Grund litlu máli og kemur það mér sannast sagna í opna skjöldu að vera sakaður um þöggun með því að nefna hana ekki á nafn. Í annarri kveikju segi ég frá drápi Snorra Sturlusonar en henni er ætlað að varpa ljósi á ofbeldi og valdabaráttu höfðingja á Sturlungaöld. Þar sá ég ástæðu til að vísa beint í Sturlungu til að gefa nemendum sýnishorn af tilþrifaríkum miðaldafrásögnum. Í þessari stuttu tilvitnun eru nafngreindir fimm karlmenn sem skipta engu sérstöku máli í sjálfu sér en ekki hefði farið vel á því að fella nöfn þeirra niður. Sú niðurstaða skýrslunnar að konur séu mun færri en karlar í atriðisorðaskrá fyrstu tveggja binda Sögueyjunnar er hárrétt, en ástæðan er hreint ekki sú að ég hafi viljað halda konum utan sögunnar. Þar eru fyrst og fremst skráð nöfn þekktra einstaklinga úr opinberu lífi og það er ekki auðvelt að finna slíkar konur fyrr en undir lok 19. aldar. Konur eru því mun sýnilegri í þriðja bindi Sögueyjunnar, sem nær frá lokum 19. aldar fram til dagsins í dag, en í fyrri bindum verksins. Þar með er auðvitað ekki sagt að sú saga sem greint er frá í Sögueyju 1 og 2 hafi ekkert með konur að gera. Frásögn bókanna er að miklu leyti lýsing á kjörum íslenskrar alþýðu enda er margoft talað um Íslendinga, landsmenn, mannlíf o.s.frv. Ég lít svo á að konur jafnt sem karlar falli undir þau hugtök og því sé að verulegu leyti um heildarsögu þeirra að ræða. Myndefni bókarinnar styrkir ennfremur þann skilning að um sé að ræða sögu beggja kynja. Þá fjalla ég um tiltekna hópa í kafla sem gerir einkum grein fyrir uppbyggingu samfélagsins með tilliti til auðs, valda og tækifæra. Þar fjalla ég sérstaklega um hlut kvenna enda var staða þeirra nokkuð þröngt skilgreind fyrr á tíð. Leyfði ég mér að setja þann kaflahluta í atriðisorðaskrá undir hugtakinu „konur“ svo að nemendur ættu auðveldara með að finna umfjöllun sem ætti sérstaklega við um þær. Ekki vegna þess að ég líti niður á konur eins og marka má af gagnrýni skýrslunnar heldur til að gera nemendum kleift að fletta upp á lýsingu á stöðu kvenna á miðöldum. Viðkomandi færsla í atriðisorðaskrá var sett inn þar sem mér er staða kvenna hugleikin og á ég ekki von á öðru en svo sé einnig um kennara og nemendur. Því fylgir ábyrgð og töluvert vald að reka opinbera stofnun sem Jafnréttisstofu og því hlýtur maður að gera þá kröfu að vandað sé til rannsókna á vegum hennar. Á það ekki hvað síst við þegar viðkomandi stofnun kýs að blása í herlúðra í fjölmiðlum. Fyrir mér byggist jafnrétti í söguritun ekki á því að nafngreina fólk heldur að lýsa sem best aðstæðum almennings og gildir þá einu hvort um karlmenn eða kvenmenn sé að ræða. Samkvæmt skýrslu Jafnréttisstofu liggur jafnréttið í því að nafngreina þekkt fólk en það er fjarri mínum jafnréttishugmyndum. Að þessu sögðu vil ég geta þess að þrátt fyrir að alvarlegir annmarkar séu á skýrslu Jafnréttisstofu hefur hún vakið mig betur til vitundar um nauðsyn þess að gera konur sem sýnilegastar í söguritun þó oft sé þar erfitt um vik. Það er t.d. sjálfsagt að segja „landnámshjónin Ingólfur og Hallveig“ í stað þess að nafngreina Ingólf einan. Þess má geta að bækur mínar verða teknar til endurskoðunar eins og aðrar bækur sem Námsgagnastofnun hefur að undanförnu gefið út fyrir miðstig í samfélagsfræði í þeim tilgangi að kanna hvort á einhvern hátt megi rétta hlut kynjanna án þess að breyta okkar bestu vitneskju um söguna. En það er mikilvægt að hafa í huga að í yfirlitsritum um sögu landsins er takmarkað rými til umfjöllunar um nafngreindar persónur. Slíkt er frekar hægt í bókum sem taka fyrir afmörkuð efni eða tímabil. Er sjálfsagt að draga hlut kvenna betur fram í dagsljósið með þeim hætti auk þess sem auka mætti við ítarefni sögubókanna. Ég lagði mikinn metnað í ritun Sögueyjunnar og hafði það að leiðarljósi að skrifa sögu þjóðar en ekki einstaklinga. Mér þykir sárt að horfa upp á bækur mínar dæmdar með þeim hætti sem gert er í skýrslu Jafnréttisstofu og í sumum fjölmiðlum. Mér þætti vænt um ef þeir sem um bækur mínar fjalla litu á efnið á málefnalegan hátt og miði frekar við innihald og anda bókanna en talningu á mannanöfnum. Þá gagnrýni sem til þessa hefur fram komið tel ég ómaklega og úr öllu samhengi við efni Sögueyjubókanna.
Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun
Skoðun Álframleiðsla á Íslandi er ekki bara mikilvæg fyrir Ísland Guðríður Eldey Arnardóttir skrifar
Skoðun Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson skrifar
Skoðun Er slysahætta í kringum sorpílátið heima hjá þér? Anna Jóna Kjartansdóttir,Pétur Gísli Jónsson skrifar
Skoðun Sá tapar sem fyrstur nefnir nasistana: gengisfelling orðsins „rasisti“ Birgir Finnsson skrifar
Skoðun Hagsmunir heildarinnar - Fjórði kafli: Joshua Fought The Battle of Jericho Hannes Örn Blandon skrifar
Skoðun Betri vegir, fleiri lögreglumenn og hægt að komast í meðferð á sumrin Þórður Snær Júlíusson skrifar
Skoðun Austurland skilar verðmætum – innviðirnir þurfa að fylgja Kristinn Karl Brynjarsson skrifar
Miðjumoð í húsnæðismálum og áróður Viðskiptaráðs Jón Ferdínand Estherarson,Unnur Rán Reynisdóttir,Arnar Páll Gunnlaugsson Skoðun